سهیلا روزبان- شهروند| دریاچه ارومیه احیا نشد و حالا طرح گرانقیمت و پرهزینه واردات آب برای بزرگترین دریاچه شور ایران کلید خورده است. واردات آب از دریاچه وان ترکیه که البته کارشناسان چندان با آن موافق نیستند. حالا واردات گرانقیمت آب از ترکیه در شرایطی رقم می‌خورد که به گفته مرتضی موسوی، مدیرکل حوضه‌های آبریز دریاچه خزر و ارومیه وزارت نیرو نه‌تنها سطح زیر کشت اراضی اطراف دریاچه کاهش نداشته و تمامی چاه‌های غیرمجاز حاشیه این دریاچه بسته نشده است که حتی الگوی کشت محصولات آب بر کشاورزی در این منطقه هم چندان راه به جایی نبرده است. به این ترتیب برای احیای دریاچه ارومیه گرانقیمت‌ترین راه ممکن برگزیده شده است.
بارش زیادتر بی‌تأثیر بر احوال دریاچه ارومیه
میزان بارش‌ها در حوضه آبریز دریاچه ارومیه نسبت به سال گذشته 26درصد افزایش یافت اما سطح آب دریاچه 2سانتیمتر کاهش داشته است. درحالی میزان بارش‌ها از 206میلیمتر در سال آبی پارسال به 260میلیمتر تا پایان 14 فروردین امسال رسیده که مدیرکل حوضه‌های آبریز دریاچه خزر و ارومیه معتقد است وضع دریاچه ارومیه همچنان بحرانی است. سیدمرتضی موسوی می‌گوید: بزرگترین دریاچه شور ایران در 5سال گذشته احیا نشد و تنها شرایطش تثبیت شده است. از طرفی بررسی‌های صورت‌گرفته هم نشان می‌دهد که تراز آب دریاچه ارومیه با رسیدن به ۱۲۷۰.۷۴متر نسبت به سطح آب‌های آزاد، در مقایسه با زمان مشابه سال قبل کاهشی ۲سانتیمتری داشته است.
آنگونه که این مقام مسئول در وزارت نیرو به «شهروند» توضیح می‌دهد، براساس هدفگذاری انجام‌شده برای احیای ارومیه حجم این آب دریاچه هم‌اکنون باید 4.9میلیارد مترمکعب باشد، حال آن‌که موجودی آب بزرگترین دریاچه شور جهان امروز تنها 2میلیارد مترمکعب است و 2.9میلیارد مترمکعبی از برنامه عقب هستیم، اما این عقب‌ماندگی در شرایطی است که برای احیای این دریاچه تا سال ۱۴۰۲ باید سطح دریاچه تا سه‌ونیم متر بالاتر بیاید، یعنی ۱۳میلیارد مترمکعب آب وارد دریاچه شود.
مقصر کاهش سطح آب‌های دریاچه ارومیه کیست؟
حال‌وروز نه‌چندان مساعد ارومیه معاون اول رئیس‌جمهوری را هفته گذشته راهی این دریاچه ساخت تا نزدیک شاهد پیشروی وعده‌ای که حسن روحانی در روزهای نخست ریاست‌جمهوری دولت یازدهم سر داده بود، باشد. اسحاق جهانگیری در این بازدید بار دیگر لزوم احیای دریاچه ارومیه را مورد تأکید قرار داد و گفت: موضوع احیای دریاچه ارومیه به هیچ‌وجه نمی‌تواند از دستورکار دولت ایران خارج شود، حتی اگر نیاز باشد که میلیاردها دلار اعتبار خارجی برای این کار اختصاص دهیم که طرح‌های انتقال آب از خارج از کشور به دریاچه ارومیه اجرا کنیم، حتما این کار را انجام خواهیم داد؛ چون حیات بخش وسیعی از جمعیت کشور وابسته به این دریاچه است و ایران در هیچ شرایطی نمی‌تواند نسبت به دریاچه ارومیه بی‌تفاوت باشد.»
اما مرد دوم کابینه حسن روحانی درحالی این گفته‌ها را مطرح می‌کند که عیسی کلانتری که نامش در سال‌های اخیر برای حامیان و فعالان محیط‌زیست با نام دریاچه ارومیه پیوند خورده، مهمترین عامل وعده‌های زمین‌مانده احیای این دریاچه را عدم تخصیص منابع اعلام کرده است. آمارها نشان می‌دهد در چهار‌سال گذشته ۲۲۲۶میلیارد تومان اعتبار به طرح‌های احیای دریاچه تخصیص یافته که معادل 20درصد اعتبارات مصوب است. همین مسأله موجب شده که طرح انتقال 600میلیون مترمکعب از حوزه‌های دیگر به ارومیه که اتفاقا بسیار پرهزینه هم است، اجرایی نشود.
دخالت‌های انسان مهمترین عامل برهم‌خوردن تعادل در ارومیه
در این میان اما هستند افرادی که سعی دارند که کاهش بارندگی را مقصر اصلی حال و روز بحرانی دریاچه ارومیه جلوه دهند؛ حال آن‌که مدیرکل حوضه‌های آبریز دریاچه خزر و ارومیه از نبود همبستگی لازم برای احیای این دریاچه گله می‌کند. موسوی که مشکل دریاچه ارومیه را نه در میزان بارش‌ها بلکه در دخالت‌های انسان می‌داند، می‌گوید: اگر دخالت‌های انسان نبود این حوضه می‌توانست خود را در تعادل نگه دارد؛ اما در 4 دهه گذشته 200هزار هکتار به سطح زیر کشت حوضه آبریز دریاچه ارومیه افزوده شد و محصول‌های کشاورزی تولیدشده در این منطقه از محصولات کم‌آب‌بر همچون انگور به سمت محصولات پر آب‌بر همچون سیب و چغندر قند رفته است.
صرف 4میلیارد و 300میلیون مترمکعب برای کشاورزی
مدیرکل حوضه‌های آبریز دریاچه خزر و ارومیه در ادامه از برنامه‌هایی می‌گوید که قرار بود مرهمی بر درد بزرگترین دریاچه شور جهان باشد اما هنوز آنچنان که باید و شاید راه به جایی نبرده است. کاهش 8درصدی سالانه مصرف آب در حوضه آبریز ارومیه و اضافه‌شدن آن به دریاچه ارومیه ازجمله اهدافی بود که سوت آغاز آن از سال 93 به صدا درآمد. وعده‌ای که در طول 5 سال گذشته اگر رنگ و بوی واقعیت به خود می‌گرفت، امروز می‌توانستيم ادعا کنيم که ارومیه توانسته حقآبه خود را دریافت کند؛ اما طبق گفته‌های موسوی در طول 5 سال گذشته تنها میزان برداشت آب در سدهایی که سازه‌های کنترلی روی آنها نصب شده 40درصد کاهش را تجربه کرده و میزان برداشت از رودخانه‌هایی که به سدها منتهی نمی‌شود، آب‌های زیرزمینی، تغییری پیدا نکرده است.
آنگونه که این مقام مسئول در وزارت نیرو توضیح می‌دهد در حال حاضر حدود 4میلیارد و 300میلیون مترمکعب در حوضه آبریز ارومیه برای کشاورزی در این منطقه مصرف می‌شود که بسیار بالاتر از ظرفیت آن است.
انتقال آب از دریاچه خزر و وان مشکل ارومیه را حل نمی‌کند
حالا ستاد احیای دریاچه ارومیه دست به دامن طرح‌های انتقال آب شده است؛ اما در حالی مسئولان وزارت نیرو چندان امیدی به اثربخشی طرح‌های انتقال آب به دریاچه ارومیه ندارند که برخی رسانه‌های خبری از انتخاب مشاور خارجی برای انجام مطالعات آغاز واردات آب می‌دهند. آنگونه که در رسانه‌ها آمده است در صورت مثبت‌بودن نتایج مطالعات و تصویب آن در کارگروه احیا، شاهد آغاز واردات آب به کشور خواهیم بود.
مدیرکل حوضه‌های آبریز دریاچه خزر و ارومیه در این‌باره می‌گوید که با انتقال آب از دریاچه خزر و وان ترکیه نمی‌توانیم کمبود آب دریاچه ارومیه را به صورت پایدار حل کنیم. این روش‌ها تنها یک مُسکن است که می‌تواند در کوتاه‌مدت مشکل این حوضه را حل کند و تنها راه حیات پایدار بزرگترین دریاچه کشور کاهش مصرف از درون خود حوضه است.
به گفته او، انتقال آب از دریای خزر مورد تأیید کارشناس ستاد احیای دریاچه ارومیه نبود و احتمال می‌رود که صحه کارشناسی بر واردات آب از وان ترکیه هم گذاشته نشود.
او با اشاره به اين نکته که میزان بارش‌ها در ایران یک‌سوم متوسط جهانی است، اما مصرفمان بیش از متوسط جهانی است، ادامه داد: حتی کشورهای پر آب هم الگوی کشت را رعایت می‌کنند اما ما با وجود کمبود بارش‌ها این الگو را رعایت نمی‌کنیم و در صورت ادامه این روند نسل آینده ما نسل بسیار فقیری در منابع آبی خواهد بود. در چنین شرایطی تنها راه حیات پایدار آب کاهش مصرف است.
3 فاز احیای دریاچه ارومیه
کارگروه احیای دریاچه ارومیه در حال اجرای طرح‌های مختلفی برای احیای این دریاچه است و طبق برنامه زمانبندی، قرار است تا سال 1402 تراز سطح آب دریاچه به تراز اکولوژیک برسد. در این خصوص از سال 1393 تا سال 1402 به سه فاز تقسیم شده است.
1. فاز تثبیت (1395-1393): هدف اصلی از این فاز تثبیت تراز دریاچه ارومیه و همچنین اجرای پروژه‌های کاهش اثرات محتمل ناشی از تداوم خشکی دریاچه ارومیه است.
2. دوره احیای دریاچه ارومیه (1401-1396): هدف اصلی این فاز اجرایی‌كردن مجموع راهکارهای تأمین آب مورد نیاز دریاچه و افزایش تدریجی تراز آن است.
3. دوره احیای نهایی (1402): هدف مورد انتظار از این فاز تثبیت شرایط احیا‌شده دریاچه و ایجاد الزامات لازم برای احیای نهایی و حفظ پایدار شرایط دریاچه است. از این رو ما در حال حاضر در فاز اجرای راهکارهای تأمین آب دریاچه ارومیه و دوره احیای این دریاچه هستیم.