| مجيد احمدي | خبرنگار |
از‌سال 1358 که مناجات ربنای معروف محمدرضا شجریان ضبط شد و به گوش مردم رسید، تا امروز هیچ خواننده‌ای نتوانسته این اثر را به زیبایی اصل آن بازخوانی و اجرا کند. بماند که این مناجات طی سال‌های اخیر پخش نشد و به نظر می‌رسد قرار است همچنان پخش نشود اما آنچه مشهود است این است که تمامی خوانندگانی که این اثر را بازخوانی کرده اند، در ظاهر نیت خیر در این زمینه داشته‌اند!
این دعا در واقع، بخش اصلی ماه مبارک رمضان طی 30 و چند‌سال به جز 5سال اخیر بوده است و با خاطره مردم عجین شده است. حذف یک‌باره آن از سفره‌های افطار مردم کاملا غیرمنتظره بود. هر چند این دعا از رسانه‌های عمومی اجازه پخش نیافت، اما در اذهان مردم ماند و در خانه‌‌ها و سر سفره‌های افطار همچنان شنیده شد و حتی به آهنگ انتظار موبایل‌ها و زنگ آنها بدل شد. اگرچه کنکاش درخصوص دعای ربنا کاری راحت است چرا که خواننده آن استاد آواز ایران است و جایگاه او در موسیقی ایران بر کسی پوشیده نیست، اما این‌که مردم مسلمان یک کشور اسلامی چرا باید از دعایی که سالیان سال جزو لاینفک روزهای عبادات‌شان بوده است صرفاً به جهت مواضع سیاسی خواننده آن محروم شوند بحث دیگری است. عدم پخش ربنا از رسانه‌های عمومی باعث شده تا برخی از خوانندگان بخواهند با اجرای این اثر به یاد ماندنی که حتی راغب مصطفی غلوش، قاری نامدار مصری نیز نتوانست از پس اجرای آن به جهت اوج آن بر آید، خود را محک بزنند.
دعاي ربنا و خصوصیات آن
دعاي ربنا با صدای محمدرضا شجریان؛ شامل ۴ دعا از آیات قرآن مجيد است که همه با عبارت ربّنا آغاز می‌شوند. این اثر در تیرماه‌سال ۱۳۵۸ ضبط شده است بنا به گفته او، انگیزه اصلی از خواندن این دعا، تدریس آن به دو هنرجو بوده است. شجریان این دعا را در دستگاه سه‌گاه خوانده و با مرکب‌خوانی (مدولاسیون یا راه‌گردانی) سری به دستگاه‌ها و آوازهای دیگر ردیف موسیقی ایرانی ازجمله آواز افشاری و گوشه عراق (صبا) می‌زند و با مهارت برمی‌گردد. ربنا در نواری که محمدرضا شجریان به نام «به یاد پدر» ضبط کرده، منتشر شده است.
سالیان سال مردم ایران این دعا را شنیدند و با آن افطار کردند و روزه گشودند اما این فرصت از آنها گرفته شد و هرچه انتظار بیشتر شد، اثر از بازگشت این دعا بر سفره‌ها کمتر و کمرنگ‌تر شد. با این وجود و بعداز گذر از روزهای ممنوعیت و با تغییر دولت، مردم انتظار داشتند این دعا را بار دیگر بشنوند و رسانه‌ها نسبت به پخش آن اقدام کنند. این اتفاق افتاد اما نه با صدای محمدرضا شجریان که این بار با صدای خواننده‌های مختلف دیگری به گوش مردم رسید.
اما مردم، تشنه همان صدایی بودند که ازسالهای دور شنیده بودند و کودکی‌شان را با آن سپری کرده بودند. در دهمین دوره انتخابات و پس از جریانات بعد از آن و اتفاقاتی که افتاد خود شجریان طی نامه‌ای به صداوسیما اعلام کرده بود که ربنای او را پخش نکنند. شجریان به دلیل رعایت نکردن حقوق مؤلف از پخش بی‌اجازه آثارش به این شکایت اقدام کرد. این ماجرا تا ماه مبارک رمضان‌سال گذشته ادامه داشت. در آن زمان شجریان «ربنا» و «مناجات افشاری» خود را به ملت ایران تقدیم و تأکید کرد حساب این دو اثر از بقیه آثارش جداست. و در ادامه اجازه پخش آن را به صورت خاص به این رسانه به صورت مشروط داد. اما معاون وقت صدای رسانه ملی پس از این اتفاق اجازه پخش ربنا را حتی به رادیو هم نداد. بدین ترتیب مردم از شنیدن صدای استاد شجریان محروم شدند. این ممنوعیت تا جایی پیش رفت که پخش صدای استاد آوازایران در تمامی شبکه‌ها جزو خطوط قرمز شد و دیگر کسی صدای او را از هیچ شبکه‌ای نشنید حتی آگهی‌های بازرگانی که صدای ربنا زیر صدای آن بود نیز ممنوع اعلام شدند.
این دعا در کنار مناجات افشاری به جهت ارتباط برقرار کردن با سطوح و اقشار مختلف جامعه، انگیزه‌ای شد برای برخی از خوانندگان که با اجرای آن چنگ به دل مردمی بزنند که از میان خاطرات‌شان با ربنا جور دیگری عجین شده‌اند. خواننده‌ها پا پیش گذاشتند تا این خاطره را نزد مردم بازسازی کنند، در این گیرو دار خواننده‌های پاپ گوی رقبت را از خواننده‌های سنتی ربودند اما...
چنگیز حبیبیان ربناخوان شد
خیلی‌ها ربنا خواندند. از این میان می‌توان به اجرای ربنا توسط چنگیز حبیبیان اشاره کرد. این خواننده سال‌ها پیش بنا به علاقه شخصی، ربنا را خوانده بود، درحالیکه محمدرضا شجریان اعلام کرده بود این دعا، هدیه من به مردم ایران است و آن را بازخوانی نمی‌کنم و تلویزیون هم حق سپردن ربنا به خواننده‌های دیگر را ندارد، خبر رسید این دعا با صدای چنگیز حبیبیان از رسانه ملی پخش می‌شود. البته حبیبیان این دعا را در سال‌های گذشته خوانده بود و قرار بود بسیار زودتر از اینها پخش شود اما این امکان بنا به دلایلی فراهم نشده بود تا این‌که امسال صدای او به خانه‌های روزه داران آمد و ربنایی دیگر شنیده شد. او در سال‌های گذشته خبر از اجرای این اثر داده بود اما گفته بود به دلیل احترامی که به استاد شجریان قائلم این دعا را جایی اجرا نمی‌کنم. اما از آن‌جایی که این کار به سفارش شبکه 5 بود نتوانست آن را برای خود نگه دارد و نسبت به پخش آن اقدام کرد. برنامه «دم افطار» برنامه‌ای بود که میزبان ربنای این خواننده شد. حبیبیان در این برنامه که قبل از افطار به روی آنتن می‌رود، به مدت پنج دقیقه ربنای پیش از افطار را برای بینندگان خواند و همچنین دقایقی به خواندن راز و نیاز متناسب با فضای این ایام در برنامه پرداخت.
چنگیز حبیبیان متولد بهمن‌ماه سال ۱۳۴۷ یکی از خوانندگان پاپ ایرانی است. او فعالیت خود را در سال ۶۶ در رادیو معارف آغاز کرد و در‌سال ۷۰به مرکز موسیقی صدا و سیمای جمهوری اسلامی فرا خوانده شد. حبیبیان طی این چند سال در برنامه‌های تلویزیونی حاضر نشده بود و پس از سال‌ها این سکوت را شکست و وارد گود شد آن هم زمانی که در زمینه دعایی همچون ربنا در رسانه‌های عمومی احساس خلا می‌شد. اما به گمان نمی‌رسد این خلا با این ربناها پر شود.
چنگیز حبیبیان در این‌باره می‌گوید: من سال‌هاي‌سال مداحي كرده و قاري قرآن هم بوده‌ام و اگر فقط يك خواننده بودم درست نبود كه وارد اين حيطه از موسيقي شوم. اما با توجه به اينكه در سال‌هاي اخير ربناهاي عجيب و غريبي از راديو- تلويزيون پخش مي‌شد تصميم گرفتم من نيز اين دعا را اجرا كنم ولي هرگز قصد ندارم مردم اين اثر را با اثر استاد شجريان قياس كرده و آن را مورد قضاوت قرار دهند. اثري كه محمدرضا شجريان اجرا كرده با استادي تمام خوانده شده كه هم قواعد صوتي در آن به خوبي رعايت شده و هم قواعد قرآني. به عقيده من اين اجرا، عنايت الهي به استاد شجريان بوده و هرگز تكرار نخواهد شد. او در بخشی از سخنانش به دفاع از خود می‌پردازد و می‌گوید: از آن‌جا كه ربنای استاد شجريان به هر دليلي در اين سال‌ها پخش نشد تصميم گرفتم اين دعا را در برنامه امسال بخوانم. ربناي استاد شجريان روحي ملكوتي دارد و هيچ‌كس نمي‌تواند آن را تكرار كند. همين ويژگي هم باعث شده ربنا مانند يك اثر ملي براي مردم مهم باشد. در اصل بايد بگويم مُهر و امضاي استاد شجريان روي ربنا حك شده و من هم اصلا جسارت نكرده‌ام كه همان كار را اجرا كنم. چنان كه ربناي استاد ذبيحي نيز مهر و امضاي او را با خود يدك مي‌كشد و بسياري از مردم كه آن ربنا را هم شنيده‌اند آن را مثل اثر استاد شجريان مي‌ستايند. من ربنا را در گوشه مخالف سه گاه خوانده‌ام و با استفاده از نغمات موسيقي عربي اجرا كرده‌ام كه هيچ شباهتي به ربناي استاد شجريان ندارد. تنها شباهت اين اجرا در گام آغازين آن است كه من هم مثل استاد شجريان از «سي به‌كار» آن را آغاز كرده‌ام. هنوز يك هفته از ماه رمضان نگذشته بود که همچنان اخباري درباره اين دعاي محبوب ماه رمضان از گوشه و كنار شنيده شد. چنگيز حبيبيان نيز در انتها باز هم ضمن تاكيد بر اينكه هيچ ادعايي نسبت به اجراي دوباره اين دعا ندارد و تنها كار دلي كرده است گفت: گر صدايم در اين برنامه زنده ياري كند ربنا – به شيوه خودم را- به صورت زنده اجرا خواهم كرد اما اگر صدايم ياري نكرد آن را به صورت پلي بك (لب‌خواني) اجرا مي‌كنم.
شاگرد به دنبال ردپای استاد
یکی دیگر از خواننده‌هایی که ربنا را اجرا کرد و اتفاقا صدای او از شبکه یک سیما در روزهای آغازین ماه رمضان پخش می‌شد، محمد فکار بود که مدعی است که شاگرد استاد شجریان است. او در پاسخ به این‌که آیا برای اجرای این اثر از استادش اجازه گرفته است یا خیر می‌گوید: فکر نمی‌کنم خواندن یکی دو آیه از قرآن مجيد نیاز به اجازه از کسی داشته باشد.
ابهت و حساسیت این اثر به قدری است که هیچ‌یک از این خوانندگان نمی‌توانند ادعا کنند که عین اثر را خوانده‌اند و شاید یکی از اصلی‌ترین دلیلی که سراغ اجرای اصل آن نرفته‌اند، همین باشد که ایرادات‌شان نمود پیدا می‌کند. این خوانندگان معتقدند آنچه خوانده‌اند نه ربنای استاد شجریان، که الهام گرفته از آن است.
این ربنا که در برنامه «شهر باران» با اجرای داریوش کاردان پخش می‌شد، پس از چند روز متوقف شد. در روز شانزدهم تیرماه نود و سه، درحالیکه بیش از هفت روز از توقف پخش ربنای خوانده شده توسط محمد فکار می‌گذشت، داریوش کاردان مجری برنامه شهرباران رمضان 93، انتقادات تند و صریحی نسبت به توقف این پخش داشت. این انتقاد پس از سیل انبوه پیام‌ها مبنی بر دلیل عدم پخش این ربنا بود. داریوش کاردان در برنامه دوشنبه شب خود درحالیکه مردم را رودر رو قلمداد می‌کرد با اظهار گلایه‌ای گفت: خیلی از دوستان از ربنا سوال کرده بودند و گفته بودند چرا ربنایی که در برنامه‌تان پخش می‌شد دیگر پخش نمی‌شود؟ در جواب این دوستان باید بگویم این ربنا چیزش نبود، یا لااقل ما فکر می‌کردیم چیزی‌اش نیست. ولی به ما گفتند این را پخش نکنید تا ما بررسی کنیم. هنوز هم دارند بررسی می‌کنند. ما اصلا نمی‌گوییم که بگویید قابل پخش نیست. ما می‌گوییم این نتیجه بررسی را به ما بگویید. ربنا 3 دقیقه است و آن را اگر 5 بار گوش کنید می‌شود یک ربع! بیست نفر هم که در این شورا باشند و گوش کنند، بیست تا یک ربع حساب کنید. دیگر 9 روز که طول نمی‌کشد. فقط بگویید نه! هیچ اشکالی ندارد. مگر قبل از این‌که این ربنا را بخوانند مردم چه جوری افطار می‌کردند؟ اصلا دعای افطار ربنا نیست. ربنا یک دعای زیباست که خواندن آن به مردم چسبیده است. دعای اصلی افطار چیزی دیگر است که با الهم لک ثم... آغاز می‌شود، ربنا دعایی است که مردم خوششان می‌آمده و ما هم خوشمان آمده است.
از طرفی یکی از خوانندگان به نام حامد زمانی که این‌گونه موارد یدی طولانی دارد، بیکار ننشست و او نیز به اجرای ربنا اقدام کرد تا از قافله ربنا‍‌خوان‌ها عقب نماند اما هیچ‌کس این ربنا را نشنید. شاید هم شنیده شد و شنونده‌های وفادار به ربنای استاد، خود را به نشنیدن زدند.
یکی دیگر از این ربناها صدای نوجوان سید علیرضا موسوی قاری قرآن را با خود همراه داشت که به دلیل کم سن و‌سال بودن توانست مورد تأیید و تشویق برخی قرار بگیرد.
عليرضا افتخاري ربناخوانی دیگر
عليرضا افتخاري که حواشی‌اش بیش از خودش در عرصه موسیقی حضور دارد، وقتی دید که بحث درخصوص ربنا بالا گرفته است، دراین خصوص می‌گوید: با گفت‌وگو گرفتن و طرح موضوع ربنا، اين آقا (شجريان) را گنده نکنيد. خواندن «ربنا» خيلي سخت نيست. خواندن يک سري از کارهاي ما از «ربنا» مشکل‌تر است. ولي براي احترام بايد کمي صبر کرد تا بعد از مدتي -يک ماه، دو ماه، يک سال- اگر عمري باشد، دوباره يک ربناي ديگر ضبط شود. من که از خدايم هست که ربنا را بخوانم اما الان دعواست و وسط دعوا هم نمي شود نرخ تعيين کرد. با گذشت از اين ايام اين کار را انجام خواهم داد.
این خواننده ربنا را آماده انتشار و پخش دارد و منتظر فرصت است تا از صندوقچه‌اش بیرون بکشد و رو کند.
دست بالای دست استاد ربناخوان
می‌توان نشست و منتظر این همه ادعا بود. اما آیا این ربناها می‌تواند جای آن همه خاطره و نوستالوژی را بگیرد؟ آیا می‌توان صدای اصلی خواننده یک اثر را از مردم گرفت و به زور صدایی جدید به خوردشان داد تا خاطره‌ای جعلی ساخت؟
گویا خواندن ربنا در میان خوانندگان مد شده است و تا زمانی که اصل این اثر از رسانه‌های عمومی کشور پخش نشود، همچنان باید منتظر اجرای آن با صداهای مختلف و جدید باشیم درحالیکه مردم نسبت به ربنای استاد شجریان موضع و تعصبی خاص دارند واین کار ربناخوان‌های جدید را سخت‌تر می‌کند. بهتر نیست به جای صرف این همه انرژی و هزینه از همان ربنای استاد محمدرضا شجریان استفاده شود؟ بهتر نیست؟