| علي ساكت| عضو هيأت علمي پژوهشكده سوانح طبيعي ايران|
رخداد زمين‌لرزه‌هاي ماه‌هاي اخير بويژه زمين‌لرزه مرز استان‌هاي تهران و البرز در 29 آذرماه و پس‌لرزه بزرگ آن در بامداد ششم دي‌ماه 1396 كه بار ديگر در اذهان عمومي يادآور رخداد زمين‌لرزه ويرانگر احتمالي براي تهران بود، باعث شد تا شاهد ارایه اخبار ضدونقيضي بويژه در فضاي مجازي در خصوص امكان پيش‌بيني زمين‌لرزه‌هاي بزرگ در تهران باشيم. اخباري كه اگر چه پايه و اساس علمي درست و دقيقي نداشت اما موجب ترس و اضطراب مردم و باعث شد بسياري از مردم تهران، كرج و ساير شهرهاي اطراف كانون زمين‌لرزه، شب رخداد زمين‌لرزه را در بيرون از منازل و در پارك‌ها و سوله‌هاي مديريت بحران، خيابان‌ها، كنار بزرگراه‌ها و... به صبح برسانند و برخي حتي براي چند روز تهران را ترك کردند.
اما آنچه در اين خصوص لازم به بررسي دقيق است، تحليل اين نكته است كه آيا زمين‌لرزه قابل پيش‌بيني است يا خير؟ در اواسط قرن بيستم كه زمين‌لرزه‌شناسي وارد مرحله نوين خود شد، دانشمندان بزرگ اين علم ازجمله چارلز ريشتر پيش‌بيني زمين‌لرزه را غير ممكن مي‌دانستند و ارایه چنين گزارشاتي را نوعي شيادي به حساب مي‌آورند. با اين حال پس از گذشت چند دهه و با پيشرفت بيشتر در علم زمين‌لرزه‌شناسي و تجربه موفق در چند مورد پيش‌بيني صورت‌گرفته و هشدار به موقع در اين زمينه ازجمله زمين‌لرزه هايچنگ چين در سال 1975 كه به تخليه شهر ياد‌شده قبل از رخداد زمين‌لرزه اصلي منجر شد، اميد براي پيش‌بيني زمين‌لرزه قوت گرفت. با وجود اين ارایه‌نشدن مدلي مناسب براي پيش‌بيني زمين‌لرزه در سال‌ها و دهه‌هاي بعد، باعث شد در ظاهر اين بحث به‌عنوان يكي از آرزوهاي دست نيافتني بشر باقي بماند. اين در حالي بود كه تجربه رخداد زمين‌لرزه‌هاي مختلف و گزارشات به دست‌آمده از پيش نشانگرهاي زمين‌لرزه براي برخي متخصصان حكايت از امكان دستيابي بشر به پيش‌بيني زمين‌لرزه در آينده‌اي نزديك داشت. اينكه چرا تا به حال اين امر محقق نشده است را مي‌توان در چند عامل جست‌وجو كرد؛ نخست اينكه بحث پيش‌بيني زمين‌لرزه نياز به رصد دايمي و بي‌وقفه پيش‌نشانگرها دارد كه برخي از مهمترين آنها را مي‌توان در مواردي از جمله تغييرات لرزه‌خيزي قبل از رخداد زمين‌لرزه‌هاي بزرگ (وقوع پيش‌لرزه‌ها)، تغييرات ميدان مغناطيسي زمين، تغييرات گرانش زمين، تغييرات سطح آب زيرزميني، تغييرات ايجاد‌شده در شكل پوسته زمين، تغيير رفتار حيوانات و عواملي از اين دست جست‌وجو کرد. رصد اين تغييرات نيازمند كنترل مداوم گروهي از دانشمندان با تخصص‌هاي مختلف است كه در كنار هم قرارگرفتن اين افراد گاهي به صورت مقطعي و به شكل پروژه‌هاي كوتاه‌مدت در برخي از مناطق دنيا صورت گرفته اما اين امر تاكنون به شكلي هدفمند، درازمدت و برنامه‌ريزي‌شده به جز موارد محدودي محقق نشده است و با وجود تشكيل گروه‌هاي تخصصي در برخي از دانشگاه‌ها و مراكز علمي به دليل عدم حمايت‌هاي ملي و بين‌المللي در اين زمينه و گاهي عدم توفيق مقطعي گروه‌هاي ياد‌شده درخصوص برخي زمين‌لرزه‌هاي بزرگ، ماندگاري اين گروه‌ها با ترديد روبه‌رو شده است. نكته بعدي اينكه براي پيش‌بيني زمين‌لرزه نياز به رصد چندين پيش‌نشانگر در كنار يكديگر است و زماني مي‌توان گزارشي دقيق در خصوص پيش‌بيني زمين‌لرزه ارایه كرد كه اكثر پيش‌نشانگرهاي مورد مطالعه، تغييرات مشخصي در اين خصوص ارایه دهند؛ چرا كه برخي از پيش‌نشانگرها مانند تغييرات ميدان مغناطيسي، تغييرات ميدان الكتريكي، تغييرات گرانش زمين و حتي تغييرات لرزه‌خيزي مي‌توانند تحت تأثير عواملي ديگر تغييراتي را به ثبت برسانند كه افراد و حتي متخصصان را به اشتباه بيندازند و از آن‌جا كه به طور همزمان در تمامي اين پيش‌نشانگرها تغييرات يكسان نيست، مي‌توان بين رخداد زمين‌لرزه اصلي و ديگر موارد غيرمنتظره در اين زمينه، در صورت استفاده همزمان از چندين پيش‌نشانگر كمك گرفت. نكته بعدي اينكه براي پيش‌بيني مكاني دقيق زمين‌لرزه‌هاي بزرگ نياز به شبكه‌اي از دستگاه‌ها با پراكنش مشخص در يك سطح جغرافيايي وسيع است تا با بررسي درصد ميزان تغييرات در هر ايستگاه دوري و نزديكي تغييرات و مكان مربوطه با دقت بيشتري مشخص شود. بر اين اساس مي‌توان به اين نتيجه رسيد كه خلاف نظر برخي دانشمندان كه هنوز بشر را قادر به پيش‌بيني زمين‌لرزه نمي‌دانند، حركت به سوي اين مهم را مي‌توان با برنامه‌ريزي دقيق و رصد مداوم پيش‌نشانگرهاي متنوع در مناطق مختلف به شكلي مشخص محقق کرد. همان طور كه پيش‌بيني سيلاب، طوفان و ساير سوانح طبيعي در حال حاضر به شكلي مشخص صورت مي‌پذيرد، تنها تفاوت درباره پيش‌بيني زمين‌لرزه و ديگر سوانح زمين‌شناختي مانند آتشفشان با اين سوانح را مي‌توان در عوامل ايجادكننده آنها دانست. در سوانح جوي-اقليمي اين عوامل در سطح زمين ايجاد مي‌شوند كه رصدي آسان‌تر از عوامل ايجادكننده سوانح زمين‌شناختي دارند؛ اما براي پيش‌بيني زمين‌لرزه و ديگر سوانح زمين‌شناختي به رصد عوامل ايجادكننده در درون زمين نياز است لذا تفاوتي در توانايي بشر در دستيابي به پيش‌بيني چه در سوانح جوي-اقليمي و چه سوانح زمين‌شناختي وجود ندارد. اميد كه در آينده‌اي نزديك بشر بتواند با برنامه‌ريزي درست و دقيق در اين زمينه بزرگترين آرزوي خود يعني پيش‌بيني زمين‌لرزه را محقق کند.