سهیلا روزبان - شهروند| مرزهای شرقی ایران خالی از سکنه می‌شود. سرعت تخلیه روستاهای مرزی سیستان‌وبلوچستان، خراسان‌جنوبی و خراسان رضوی بالا گرفته است و حالا روستاهای این سه استان به تنهایی یک‌چهارم تا یک‌پنجم روستاهای خالی از سکنه کشور را تشکیل می‌دهند. بر اساس اعلام معاونت توسعه مناطق محروم نهاد ریاست‌جمهوری از یک‌هزار و 543 روستای خالی از سکنه کشور، 374 آبادی در این سه استان شرقی خالی از جمعیت شده‌اند. از این میان سیستان‌وبلوچستان وضع به مراتب بدتری دارد و تقریبا یک‌سوم روستاهای خود را از دست داده است و چیزی نزدیک به نیمی از جمعیت شهرنشین این استان حاشیه‌نشین شده‌اند و استان خراسان جنوبی هم حدود نیمی از روستاهای خود را از دست داده است؛ به گونه‌ای که استان خراسان جنوبی 3‌هزار و 560 آبادی طبق سرشماری‌ سال 95 دارد که یک‌هزار و 781 روستا دارای سکنه بوده و جمعیت حدود 315‌هزار نفری را در خود جای داده‌اند و یک‌هزار و 770 روستای دیگر نیز تخلیه شده‌اند.
آن‌گونه که معاون رئیس‌جمهوری اعلام کرده، از 7‌هزار و 391 آبادی که در خراسان‌رضوی وجود دارد، 4‌هزار و 110 تای آنها تا ‌سال 95 تخلیه شده‌اند و درحال حاضر یک‌میلیون و 733‌هزار نفر در آنها زندگی می‌کنند و در واقع چیزی بیشتر از نیمی از روستاهای خراسان‌رضوی هم خالی ازجمعیت شده‌اند. خشکسالی، کسب‌و‌کار از رونق افتاده ماهیگیران و نبود توسعه صنعتی و توزیع نامناسب امکانات ازجمله دلایلی است که جمعیت را از نوار شرقی کشور رانده است.
تخلیه جمعیت مرزهای شرقی
آمار اعلام‌شده توسط ابوالفضل رضوی معاون توسعه روستایی و مناطق محروم معاون اول ریاست‌جمهوری به «شهروند» نشان می‌دهد که در سال‌های 90 تا 95 یک‌هزار و 543 آبادی در کشور تخلیه شده‌اند. تخلیه روستا که در سال‌های گذشته با سرعت بیشتری دنبال می‌شد، در برخی از استان‌های مرزنشین شرایط خوبی ندارد. رضوی در حالی تعداد آبادی‌هایی که در این مدت خالی از سکنه شده‌اند را یک‌هزار و 543 عدد اعلام می‌کند که 3 استان خراسان‌جنوبی، رضوی و سیستان‌وبلوچستان 24.6‌درصد از تخلیه‌های صورت‌گرفته را از آن خود کرده‌اند. آمارها نشان می‌دهد که در 5‌ سال گذشته 374 آبادی در این مناطق تخلیه شده‌اند. این آمار را در شرایطی معاون توسعه روستایی و مناطق محروم معاون اول ریاست‌جمهوری اعلام می‌کند که آخرین سرشماری صورت‌گرفته در ‌سال 95 نشان می‌دهد که نه‌تنها از تعداد آبادی‌های کشور کم نشده بلکه به تعداد آبادی‌های بالای 20 خانوار کشور یک‌هزار و 375 عدد افزوده شده است و از 38‌هزار و 266 به 39‌هزار و 601 آبادی رسیده است؛ اما چه عواملی ساکنان روستاها را به ترک زادگاه، خانه و زمین‌شان و سپس کوچیدن به شهرهای کوچک و بزرگ وادار می‌کند؟ سوالی که کارشناسان و دولتمردان ریشه آن را در توزیع ناعادلانه خدمات، خشکسالی،‌ کم‌آبی و نبود شغل می‌دانند. معاون رئیس‌جمهوری با اشاره به سهم اندک روستاها از منابع بودجه‌ای، به «شهروند» می‌گوید: تبعیض در تخصیص  منابع و ارائه خدمات در روستاها و شهرها باید رفع شود.
شرایط  نگران‌کننده
روستاهای    سیستان‌وبلوچستان
البته شرایط در سیستان‌وبلوچستان نگران‌کننده‌تر از دو استان دیگر شرقی کشور به نظر می‌رسد. آن‌گونه که معاون توسعه روستایی و مناطق محروم معاون اول ریاست‌جمهوری اعلام کرده حد فاصل سرشماری 90 تا 95 حدود 276 آبادی در این استان تخلیه شده‌اند؛ در حالی ‌که  این عدد در خراسان‌رضوی 44 و در خراسان‌جنوبی 54 آبادی بوده است. طبق اعلام مرکز آمار ایران در حال حاضر از 9‌هزار و 948 آبادی سیستان‌وبلوچستان 7‌هزار و 148 واحد آنها دارای سکنه و 2هزار و 800 واحد دیگر حالا خالی از سکنه هستند.
اما نباید فراموش کرد که خالی‌شدن روستاها در مرزهای شرقی کشور صرفا به معنای خالی‌شدن خانه‌های روستاییان از وجود سکنه نیست. اغلب روستاهای گرفتار بی‌آبی و خشک‌شدن مراتع در مجاورت مرز ایران و افغانستان و ایران و پاکستان قرار دارند و خالی‌شدن این روستاها از سکنه می‌تواند امنیت بیش از 300 کیلومتر نوار مرزی شرق کشور را به مخاطره بیندازد.
برنامه‌هایی که فقط روی کاغذ است
اما چه شد که روستاهای ایران به چنین عاقبتی دچار شدند. در این میان برخی از کارشناسان بر این باورند که مشکل اقتصاد روستا، بحث امروز و دیروز نیست و از یک سابقه طولانی برخوردار است. مینو رفیعی، مجری سابق طرح جامع مسکن که معتقد است شرایط نه چندان مناسب روستاهای مرزی کشور از یک سابقه تاریخی طولانی‌مدت برخوردار است، به «شهروند» می‌گوید: غفلت تمامی دولت‌ها موجب شده که از پتانسيل شهرها و روستاهای مرزی در کشور به خوبی استفاده نشود.
به گفته او، تمامی برنامه‌های توسعه‌ای تنها روی کاغذ بوده است و در عمل هیچ از هدف‌گذاری‌های صورت‌گرفته اجرایی نشده است. اما این تمام ماجرا نیست و مشکل اینجاست که هیچ‌گاه دنبال این نرفتیم که چرا این برنامه‌ها عملیاتی نشده است و مقصر اصلی چه کسانی هستند. همواره از توسعه روستاها سخن گفتیم اما شرایط را برای روستانشینی فراهم نکردیم.
مجری سابق طرح جامع مسکن بحران آبی در کشور را مورد اشاره قرار داد و افزود: همواره اعلام می‌شود که بیش از 92‌درصد منابع آبی کشور در روستا‌ها مصرف می‌شود؛ اما در طول این سال‌ها  کاری برای بهینه‌سازی مصرف آب و کشاورزی براساس روش‌های نوین کشاورزی انجام نداده‌ایم. ولي کمبود منابع مالی از دیگر مشکلاتی است که این مقام مسئول بدان اشاره کرده و توضیح می‌دهد که بودجه دولت بیش از این‌که برای توسعه و آبادانی استفاده شود، صرف هزینه‌های جاری می‌شود. ضمن این‌که حجم بالای پروژه‌های عقیم و ناتمامی در طول سال‌های گذشته اجازه تعریف پروژه جدید را از دولت سلب
کرده است.
حال ناخوش شهر سوخته
سیستان‌وبلوچستان با سهم 11.4‌درصد از مساحت کشور به‌عنوان بزرگترین استان با بیشترین میزان مرزهای آبی و خاکی کشور شناخته می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود؛ استانی که حدود 3‌میلیون نفر جمعیت دارد و با رشد 3.1‌درصدی بالاترین نرخ رشد جمعیت را در کل کشور به خود اختصاص داده است؛ اما به همین میزان که این اعداد و ارقام مثبت است و می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند نشان‌دهنده ظرفیت‌ها‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ باشد این استان در بسیاری از شاخص‌ها‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی توسعه اقتصادی، صنعتی، اجتماعی و... در انتهای جدول استانی کشور قرار گرفته و محروم‌ترین استان شناخته می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود؛ مثلا در فقر و بیکاری ضعیف‌ترین آمارها را دارد تا جایی که یکی از نمایندگان این استان در مجلس گفته بود: «مردم این استان به
نداشته‌ها‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ عادت کرده‌اند. یا یکی دیگر از نمایندگان این استان در مجلس گفته بود: مردم این استان کارخانه‌ها‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی بزرگ مثل ذوب‌آهن ندارند که غصه عقب افتادن حقوق بازنشستگانش را بخورند ولی در عوض جوانان آینده‌ساز این استان جهت برآوردن قوت لایموت از مرزها و زمانی که خانواده‌ها‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی آنها چشم به راه هستند با جنازه‌ها‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی سوخته بازمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گردند و در اثر گناه حمل چند لیتر سوخت ناشی از فشار بیکاری و فقر به این روز می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌افتند و این به خاطر آن است که بالاترین شاخص فقر و بیکاری در این استان است و متعجبم از آمارهایی که در این زمینه
 اعلام می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود.
کیفیت زندگی شهری در این استان سال‌هاست که وضع چندان قابل قبولی را نشان نمی‌دهد. آمارها نشان می‌دهد که 43‌درصد شهرنشینان استان سیستان‌وبلوچستان را حاشیه‌نشینان شکل می‌دهند. صنعت هم حال و روز چندان خوشی ندارد؛ هر چند که 13 شهرک صنعتی با 3920 هکتار وسعت در این استان مرزی وجود دارد اما بیشتر آنها در رکود به سر می‌برند و با نیمی از ظرفیت خود مشغول به کارند و بخشی هم کاملا تعطیل شده‌اند. هر چقدر صنعت در این استان هم‌اکنون حرفی برای گفتن ندارد، قوت غالب مردم این استان از کشاورزی، دامپروری و صید (در جنوب استان و پرورش میگو) به دست می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آید؛ به‌خصوص در شهرها و روستاهای کوچک که با مرکز استان فاصله بسیاری دارند. البته بحران آب و خشکسالی‌ها‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی طولانی حالا چند سالی است که همین قوت غالب را هم تحت‌الشعاع قرار داده است تا جایی که در برخی از سال‌ها این سیل‌ها‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی بهاری است که مزارع گندم (به عنوان محصولی اصلی که کشت می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود) مناطق مختلف این استان را آبیاری می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند.
کمبود امکانات در روستاها، علت اصلی مهاجرت
محمود تهی‌دست، رئیس اتاق بازرگانی و صنایع و معادن زاهدان علت را نبود امکانات کافی در روستاها ازجمله کمبود آب، تامین‌نبودن نیازهای اولیه و پیشرفت تکنولو‌ژی می‌داند و به «شهروند» می‌گوید: خشکسالی‌ها‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی پی‌درپی سال‌های گذشته در مناطق مختلف سیستان‌وبلوچستان تیر خلاصی بوده که به کشاورزی به‌عنوان مهمترین منبع درآمد بسیاری از مردم این استان زده است و باعث شده آنها چاره‌ای جز مهاجرت نداشته باشند؛ اتفاقی که به خالی شدن بسیاری از روستاهای این استان منجر شده است.
اما درحالی مرکز آمار ایران نرخ بیکاری مناطق روستایی در سیستان‌وبلوچستان را 11.6‌درصد اعلام کرده که این فعال بخش خصوصی رقم بیکاری را 27 تا30‌درصد عنوان می‌کند. به گفته این فعال بخش خصوصی، اقتصاد روستا پیش از این مبتنی بر کشاورزی و این موضوع جاذب جمعیت بیشتری بود، اما با مکانیزه‌شدن کشاورزی، به نیروی کار کمتری نیاز است و همین موضوع باعث شده جمعیت جوان روستاها به سمت شهرها مهاجرت کنند.  به اعتقاد تهی‌دست، روستاهای ایران توسعه‌نیافته‌اند و برای مثال وقتی در روستاها به اندازه کافی مدرسه و مرکز بهداشت وجود ندارد، روستاییان برای رسیدن به این امکانات به شهرهای نزدیک‌تر اطراف و بعد به شهرهای بزرگتر کوچ می‌کنند.
شرایط در روستاهای مرز شرقی کشور
چگونه است
استان خراسان‌جنوبی به‌عنوان سومین استان پهناور کشور و با جمعیت بالغ ‌بر ۷۹۰‌هزار نفر بیش از ۴۶۰ کیلومتر مرز مشترک با کشور افغانستان دارد که خالی شدن روستاها به‌خصوص در مناطق مرزی تهدیدی برای امنیت شرق کشور محسوب می‌شود. مشکل بحران آب در این استان هر روز سایه‌اش سنگین‌تر و این امر مهمترین عامل تخلیه روستاها عنوان می‌شود.
معاونت روستایی ریاست‌جمهوری می‌گوید: استان خراسان‌جنوبی 3‌هزار و 560 آبادی طبق سرشماری ‌سال 95 دارد که یک‌هزار و 781 آبادی دارای سکنه بوده و جمعیت حدود 315‌هزار نفری را در خود جای داده ‌است و یک‌هزار و 770 روستای دیگر نیز تخلیه شده ‌است.
فعالان اقتصادی این استان بر این باورند که در استانی که اقتصاد ۳۵‌درصد مردم آن بر پایه کشاورزی است، خشکسالی و از بین رفتن زمینه‌های اشتغال به‌عنوان مهمترین عامل خالی شدن روستاها مطرح است و اگر بخواهیم مانع این روند رو به رشد شویم چاره‌ای جز ایجاد اشتغال جایگزین و انتقال آب برای روستاییان
وجود ندارد.
طبق اعلام مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب خراسان رضوی، این استان در 19‌سال گذشته با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کند و از مجموع 37 دشت تحت مطالعه استان خراسان ‌رضوی، برداشت آب از 34 دشت ممنوع است. میانگین بارندگی سالانه در کشور درحالی حدود 250 میلی‌متر اعلام می‌شود که این رقم در خراسان‌ رضوی 208 میلی‌متر بوده و افت سطح آب‌های زیرزمینی در این استان به یک متر رسیده است.
قهر طبیعت در این 19‌سال باعث شده روستاهای خراسان هر روز فقیرتر شوند. آب شرب برخی از روستاها با تانکر تأمین می‌شود اما در بعضی روستاها مردم می‌گویند گاهی اوقات باید 24 ساعت یا حتی 48 ساعت در انتظار آمدن تانکر آب شرب بمانند که در دسترس نبودن آب سالم و بهداشتی، حتی رعایت بهداشت و نیاز آب مصرفی بعضی خانواده‌ها را هم با مشکلات شدید مواجه می‌کند. کامران داوری، استاد گروه علوم مهندسی آب دانشگاه فردوسی مشهد بر این باور است که متوسط شوری آب ظرف 20‌سال آینده به‌حدی خواهد رسید که حتی به درد کشاورزی هم نمی‌خورد.
نرخ رشد جمعیت در شهرها بیش از روستاها
با مهاجرت جوانان به شهرها باروری در روستاها کاهش پیدا می‌کند و همین موضوع باعث می‌شود اقتصاد روستاها خودکفایی خود را از دست بدهد و حتی جمعیت کودکان باقیمانده در روستاها هم بعد از فوت سالمندان به شهرها بروند. درحال حاضر نرخ رشد جمعیت در مناطق روستایی در خراسان جنوبی منفی 0.19‌درصد است، این درحالی است که نرخ رشد جمعیت در مناطق شهری این استان 1.85‌درصد است. خراسان رضوی هم که جایگاه بیستم را در زمینه نرخ رشد جمعیت شهری به خود اختصاص داده، جمعیت شهری‌اش با رشد 1.75‌درصدی از 4‌میلیون و 311‌هزار نفر در ‌سال 90 به 4‌میلیون و 700‌هزار نفر در‌ سال 95 رسیده است، اما رشد جمعیت در روستاهای این استان با شیب ملایم 0.6‌درصدی دنبال می‌شود و طبق اعلام مرکز آمار، جمعیت در آبادی‌های خراسان رضوی از یک‌میلیون و 682‌هزار نفر در ‌سال 90 به یک‌میلیون و 733‌هزار نفر در‌ سال 95 رسیده است.
اما برخلاف خراسان رضوی و جنوبی، نرخ رشد جمعیت در استان‌ سیستان‌وبلوچستان از شیب تندتری نسبت به روستاهای آن برخوردار است. درحالی نرخ رشد جمعیت شهری در این استان 1.6‌درصد اعلام شده که این نرخ در بین روستانشینان سیستان 2.07‌درصد است.
بودجه‌ای برای اشتغال فراگیر و رفع فقر
به هر روی، معضل بیکاری در مناطق روستایی کشور همچون مناطق شهری به‌عنوان یک چالش بزرگ پیش روی دولت است، به‌طوری که بیکاری در مناطق روستایی و عشایری کشور تا حدی بحرانی شده که دولت با ارایه لایحه‌ای به مجلس، مجوز برداشت معادل ریالی ۱.۵‌میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی را صرفا برای اشتغال مناطق روستایی دریافت کرد و اخیر نیز آیین‌نامه اجرایی این قانون توسط معاون اول رئیس‌جمهوری ابلاغ شد. البته تدوین و تهیه دستورالعمل و شیوه‌نامه اجرایی پرداخت وام اشتغال روستایی چندین‌بار به تعویق افتاد و طبق آخرین وعده معاون توسعه روستایی و مناطق محروم رئیس‌جمهوری قرار بود تا ۱۰ آذر به بانک‌ها ابلاغ شود، اما همچنان تدوین شیوه‌نامه اجرایی این تسهیلات نهایی نشده است.
آمارهای ارایه‌شده از سوی مرکز آمار نشان می‌دهد که 3 استان شرقی کشور 16‌درصد از جمعیت غیرفعال را در خود جای داده‌اند. از جمعیت یک‌میلیون و 5‌هزار نفری در سیستان‌وبلوچستان (در رِنج سنی 10ساله و بیشتر) 370‌هزار نفر آنها فعال و 632‌هزار نفرشان غیرفعال هستند. درواقع این استان با نرخ 11.6‌درصدی جایگاه ششم کشور را در بیکاری به خود اختصاص داده است. مرکز آمار می‌گوید نرخ بیکاری در استان خراسان جنوبی 10.5‌درصد و خراسان رضوی 9.2‌درصد است.