حسام مهدوی گروه اقتصادی شهروند| تولید صیانتی از ذخایر هیدروکربوری در تمام کشورهای صاحب انرژی به‌عنوان یک اصل مهم در صنعت نفت مطرح است. مهم بودن تولید صیانتی از آن جهت مطرح است که با استفاده از این روش می‌توان برداشت بیشتری از میادین و چاه‌های نفت انجام داد و دیگر شاهد هدررفت نفت در چاه نباشیم. درواقع چاه نفت پس از مدتی دچار افت فشار می‌شود و با وجودی که هنوز نفت دارد ولی امکان برداشت ندارد. برهمین اساس با تزریق گاز و آب و روش‌های دیگر فشار چاه برای برداشت مجدد افزایش می‌یابد. هم‌اکنون برای افزایش برداشت نفت از چاه‌ها روش‌های مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد که شامل تزریق گاز طبیعی، تزریق آب، دی‌اکسید‌کربن و حتی استفاده از باکتری‌های خاصی است که فشار چاه را حفظ می‌کند. هم‌اکنون در ایران تزریق گاز و در میادین دریایی تزریق آب از میان روش‌های مرسوم، استفاده می‌شود که بخش عمده آن به تزریق گاز تعلق دارد. تولید صیانتی با استفاده از تزریق گاز به چاه مانع ته‌نشین شدن نفت در چاه می‌شود و مدت زمان برداشت را نیز افزایش می‌دهد اما نکته مهم در این بین عدم‌تخصیص کافی منابع گازی برای تزریق و ترجیح دادن صادرات گاز به تولید صیانتی طی سال‌های اخیر بوده که باعث شده تا این اتهام بر مدیران سابق زده شود که تولید صیانتی را چندان موردتوجه قرار نداده‌اند. هرچند گفته می‌شود کمبود منابع ارزی باعث شد تا دولت دهم بیش از آن‌که منابع گازی را صرف تولید صیانتی نفت کند بیشتر صرف صادرات گاز کرد تا ارز بیشتری از فروش گاز به‌دست آورد اما حرف‌ها‌وحدیث‌های دیگری نیز در این بین مطرح است که شاید کمتر شنیده شده باشد. با وجود این‌که این موضوع در دولت قبل بیشتر به چشم آمده است اما باید منصف بود و گفت که عدم‌توجه به تولید صیانتی در اغلب دولت‌های گذشته باعث هدررفت منابع نفتی کشور شده است و هنوز هم تا حدی ادامه دارد؛ چرا که زیرساخت‌ها معیوب است. «شهروند» برای بررسی وضع تولید صیانتی در گفت‌وگو با «امیرمسعود جباری‌راد»، مدير سابق نظارت بر توليد نفت‌خام شركت ملي نفت ايران در دولت دهم و مشاور فعلی معاون وزیر نفت تلاش دارد تا برخی ناگفته‌های این حوزه را رمزگشایی کند. این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
چرا تولید صیانتی به‌عنوان یک اصل مهم در صنعت نفت مطرح می‌شود؟
تولید نفت و گاز یک موضوع تخصصی است و تحت‌تأثیر ملاحظات فنی استخراج مورد بحث قرار می‌گیرد. در این میان تولید صیانتی و موضوع ازدیاد برداشت نیز یکی از همین موارد تخصصی است که در علم مهندسی مخزن طرح و مورد بررسی قرار می‌گیرد. درواقع بهتر است این‌گونه بگویم که تولید صیانتی یکی از بخش‌های اصلی الفبای مهندسی مخزن است و اگر می‌خواهیم از یک مخزن نفت یا گاز تولید پایدار و منطقی داشته باشیم باید با رعایت شرایط بهینه تولید و توجه به الزامات مربوط به آن مخزن انجام شود، البته تولید صیانتی الزاماتی دارد که مهم‌ترین آن استفاده از تکنولوژی روز دنیاست.
در دهه‌های گذشته یعنی از ابتدای استخراج نفت در ایران تا چه اندازه به تولید صیانتی توجه
شده است؟
سوابق تولید نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر تولید صیانتی همواره در سرفصل مباحث مربوط به تولید بوده و رعایت آن در سال‌های بعد از انقلاب همواره مدنظر بوده است، البته تولید صیانتی در قبل از انقلاب در مواردی مغفول واقع شده و عدم‌رعایت آن آسیب‌های جبران‌ناپذیری به منابع نفتی ایران وارد ساخت، به‌طوری که در برخی از میادین، بعد از انقلاب با افت تولید شدید مواجه شدیم که دلیل اصلی آن عدم‌توجه به بحث تولید صیانتی بود. به‌عنوان نمونه در حالی که قبل از انقلاب از مخزن مارون روزانه تا 1.4میلیون بشکه در روز برداشت و تولید می‌کردیم که این میزان بدون‌توجه به مباحث تولید صیانتی بود که نتیجه آن افت تولید به روزانه 450 تا 500 هزاربشکه در سال‌های پایانی دهه 60 بود.
پس از پایان جنگ تحمیلی و در سال 68 پروژه تزریق گاز مارون به مرحله بهره‌برداری رسید و عزم جدی برای تولید صیانتی و جبران آسیب‌هایی که به مخزن وارد شده بود مدنظر قرار گرفت. اما محدود بودن منابع گاز در دسترس و مشکلات دیگر باعث شد تا باوجود این عزم جدی عملا اهداف پیش‌بینی شده به‌طور کامل محقق نشود. به‌عنوان نمونه در مقاطعی به‌دلیل کمبود منابع، گاز کمتر به تزریق اختصاص یافت و بیشتر برای استفاده در شبکه گازرسانی مورد مصرف قرار گرفت.
در حال حاضر وضع تولید صیانتی کشور به چه شکل است؟
در حال حاضر نیروهای درگیر تولید اعم از نیروهای مهندسی مخازن و مهندسی بهره‌برداری طبق یک روند پذیرفته شده هر‌سال 2بار در فواصل 6ماهه با توجه به آخرین اطلاعات فنی به‌دست آمده و تحلیل‌های مربوطه اقدام به بررسی مخزن و ظرفیت آن، میزان نفت قابل استحصال و... کرده و پس از آن برای 6ماه بعدی برنامه‌ریزی می‌کنند، بنابراین تولید صیانتی جزو اصول اولیه تولید است و به شدت بر رعایت آن تأکید می‌شود اما در برخی از موارد بنا به ضرورت‌های اعلام شده و ملاحظات خاص امکان تولید صیانتی وجود ندارد، بنابراین اگر در دوره‌ای تولید به صورت صیانتی انجام نشده دلیل بر اهمال نیست. علاوه بر این تحریم‌های ظالمانه‌ای که در این چند‌سال علیه کشورمان اعمال شد، دلیل دیگری است که بر تولید صیانتی تاثیرگذار بوده است.
چرا پیش از این تولید صیانتی موردتوجه جدی قرار نمی‌گرفت؟
بهترین حالت این است که گازی که همراه نفت استخراج می‌شود برای تزریق در چاه‌های همان مخزن نفتی استفاده شود. این موضوع در پروژه تولید از میدان نفتی دارخوین رعایت شد و گاز همراه با نفت برای تزریق به همان مخزن استفاده شد. یعنی در طراحی اولیه این موضوع دیده شده بود اما در برخی دیگر از میادین مانند مارون که ابتدای تولید آن به دهه40 (یعنی 50سال قبل) برمی‌گردد تولید صیانتی کمتر دیده شد، چرا که در آن زمان فقط برداشت حداکثری مطرح بود و اصلا مفاهیمی مثل تولید صیانتی در این سطح طرح نشده بود. اکنون باید این همه تأخیر را جبران کنیم، البته تولید صیانتی هزینه‌بر هم است. در حال حاضر ظرفیت تزریق گاز نصب‌شده برای تولید صیانتی بیش از 160میلیون مترمکعب در روز است در حالی که براساس مطالعات انجام شده برای تولید کامل صیانتی به حدود دوبرابر این مقدار گاز
نیاز داریم.
دوره تحریم که به کاهش تولید نفت منجر شد، زمان مناسبی برای تولید صیانتی بوده است. تا چه اندازه از این فرصت استفاده شده است؟
در شرایطی که با تحریم مواجه شدیم بهترین زمان برای رعایت اصول مربوط به تولید صیانتی بوده است و از این فرصت پیش آمده استفاده خوبی هم شد. در بخش‌هایی که پروژه‌های تعریف شده به انجام نرسیده بودند یا مشکلاتی داشتیم به سمت کاهش تولید از آن میادین سوق پیدا کردیم و با انجام اقدامات لازم تولید صیانتی موردنظر قرار گرفت،البته آثار خوبی هم درپی داشت. در حال حاضر شرکت‌ها آمادگی لازم را دارند تا به محض پایان یافتن تحریم‌ها در کوتاه‌ترین زمان ممکن تولید را مجدد از سر گیرند. خوشبختانه در این مدت خیلی از بررسی‌های درون‌چاهی که به‌خاطر محدودیت زمان امکان انجام آن فراهم نبود در دست اقدام قرار گرفت و نواقص اطلاعاتی و فنی نیز درخصوص ازدیاد برداشت رفع شد.
آیا قبول دارید که در دولت قبل تولید صیانتی مورد غفلت قرار گرفت و توجه چندانی
به آن نشد؟
به این شکل که در دوره قبل تعمدی برای عدم‌توجه به تولید صیانتی شکل گرفته، نبوده است، البته در برخی از موارد تولید به شکل صیانتی انجام نشده که دلیل آن هم رساندن به‌موقع تولید به سقف تعهدات بود. درواقع باید گفت در این موضوع عمدی در کار نبوده بلکه چاره‌ای جز این نداشتیم به هر حال باید تولید می‌کردیم، کشور نیاز به درآمد نفتی داشت و نمی‌توانستیم در برخی از موارد به‌طور کامل تولید صیانتی را رعایت کنیم.
برخی کارشناسان معتقدند خروج پیمانکاران خارجی از کشور و سپردن کار به پیمانکاران داخلی باعث کاهش تولید صیانتی شده است. نظر شما در این مورد چیست؟
نه این موضوع را قبول ندارم. پیش از این هم بخش عمده کار توسط نیروهای توانمند ایرانی انجام می‌شد، البته پیمانکاران خارجی هم حضور داشتند اما رفتن آنها از کشور تاثیری در تولید کشور نداشت. اکنون نیروهای توانمندی در کشور داریم که توانسته‌اند با دست یافتن به تکنولوژی روز دنیا خلأ شرکت‌های خارجی را
جبران کنند.
بعد از روی کار آمدن دولت یازدهم مسئولان این دولت اعلام کردند که به‌دلیل عدم‌بهره‌برداری از بسیاری از طرح‌های گازی در دولت قبل، اکنون با کمبود گاز مواجه هستیم به‌طوری که در تابستان برای برخی از نیروگاه‌ها از سوخت مایع استفاده شد. تا چه اندازه این موضوع را درست می‌دانید؟
موضوعی که در این بین مطرح است مصرف لجام‌گسیخته است. این‌که پروژه‌های گاز از دوره قبل به بهره‌برداری نرسیده باشد و تأخیر در اتمام پروژه‌ها داشته باشیم، بحث دیگری است اما در این‌که میزان مصرف ما در پایین‌دست بیش از اندازه‌های استاندارد است، شکی وجود ندارد. گازی که از اعماق دریا به‌دست می‌آید گاز ترش است و مستقیما قابل مصرف نیست این گاز باید تصفیه شده و میعانات از آن جدا شود و بعد از آن آماده قرار گرفتن در شبکه توزیع شود. تمام این موارد هزینه‌بر است و سرمایه‌گذاری فوق‌العاده را می‌طلبد. اما ما به سادگی این سرمایه هنگفت را با مصرف بی‌رویه هدر می‌دهیم. براساس آماری که ارایه شده در پیک مصرف زمستانی روزانه 120میلیون مترمکعب گاز در استان تهران و اطراف آن مصرف می‌شود. این باعث می‌شود در پیک‌مصرف در زمستان با مشکل کمبود گاز مواجه شویم. نگاهی به مواردی مانند فصل سرد، نیاز صنایع به گاز و استفاده شبکه خانگی از گاز بیانگر کمبود گاز در شبکه توزیع است که با تلاش بدون‌وقفه تمام بخش‌های دست‌اندرکار در صنعت نفت این موضوع به نحوی مدیریت شده که با کمترین مشکل از شرایط زمستانی عبور کنیم.
طی سال‌های اخیر آن‌طور که باید و شاید به استخراج و بهره‌برداری از میادین مشترک توجهی نشد و در عوض بیشتر بهره‌برداری‌ها از میادین مستقل انجام شد. در حالی که استخراج از میادین مستقل در هر زمان ممکن است و آنچه مهم است استخراج از میادین مشترک به‌دلیل داشتن شریک است. چرا در دوره قبل توجه جدی به این موضوع نشد؟
سیاست‌گذاری در صنعت نفت معطوف به یک زمان کوتاه نیست. برنامه‌های کوتاه‌مدت دوره‌های 2تا3 ساله را می‌طلبد و برنامه‌های درازمدت نیاز به حداقل 5 تا 10سال زمان دارد. درخصوص استفاده از میادین نفتی نیز سیاست کلی نظام این است که میادین نفتی مشترک بیشتر موردتوجه واقع شوند اما زمینه برای این موضوع فراهم نبود. نبود سرمایه مناسب برای استخراج از میادین نفتی مشترک باعث شد تا در برخی از موارد استخراج نفت در میادین مشترک مورد غفلت واقع شود. درست است که بازگشت سرمایه در صنعت نفت جذاب است اما به همان میزان سرمایه اولیه هنگفتی را برای آغاز فعالیت طلب می‌کند.