شهروند| سروصداهاي بازي «نهنگ آبي» در ايران همزمان شد با خودكشي دو دختر نوجوان در اصفهان. اگرچه تحقيقات پليسي نشان داد كه ميان خودكشي اين دو نوجوان و بازي نهنگ آبي ارتباطي وجود ندارد اما اين موضوع بهانه‌ای شد تا دانشكده مديريت اقتصاد دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات دراين‌باره نشستي را با همكاري انجمن آسيب‌شناسي اجتماعي، انجمن جامعه‌شناسي ايران و مديران و كارشناسان رسانه برگزار كند. در اين نشست حرف‌هاي زيادي زده شد اما آنچه بيش از همه حرف‌ها اهميت داشت، اين بود كه تنها در عرض يك‌سال آمار خودكشي 35درصد افزايش داشته است؛ مشكلي که به گفته سخنرانان این نشست، ريشه آن به سركوب‌هاي اجتماعي برمی‌گردد.
محمود سلطاني‌فر، عضو هيأت‌علمي دانشگاه علوم و تحقيقات يكي از افرادي بود كه در اين نشست حرف زد: «نمي‌توانيم خودزني و خون‌بازي را كه در مدارس دخترانه اتفاق می‌افتد، كتمان كنيم و بايد اين موضوعات را با جامعه جوان مطرح كنيم. پنهان‌كردن مسائلي از اين دست راه به جايي نمی‌برد و بايد نسبت به اين اتفاقات خودآگاهي داشته باشیم.» او درباره آسيبي كه 12 تا 19ساله‌ها را تحتتاثير قرار می‌دهد، توضيح داد؛ آسيبي كه نگراني از آينده خود را ميان نوجوانان نشان می‌دهد. سلطاني‌فر معتقد است قربانيان بسياري از ناهنجاري‌هاي اجتماعي كه به خودكشي ختم می‌شوند، دخترانند، چون امكان برون‌ريزي هيجانات خود را ندارند، بنابراين بايد به آنها فضا بدهيم تا فرصت تخليه خود را داشته باشند: «هميشه عوامل زيادي براي رساندن يك فرد به مرحله خودكشي وجود دارد و شبكه‌ها و رسانه‌هاي اجتماعي آخرين عامل آن هستند، درحالي كه در خيلي از مواقع همين شبكه‌هاي اجتماعي فرصت افشاي زيرپوستي اين مسائل را به ما می‌دهند.» او در نهايت بازي نهنگ آبي را تنها بهانه‌ای براي پرداختن به موضوع خودكشي دانست.
افزايش 35درصدي خودكشي در يك‌سال
احمد بخارايي، جامعه‌شناس و مدیر گروه مسائل و آسیب‌های اجتماعی انجمن جامعه‌شناسي ايران هم اين موضوع را از منظر جامعه‌شناسي توضيح داد: «خودكشي بازخورد سمبلي است از يك مفهوم بزرگتر به اسم انزواي اجتماعي كه داستان پيچيده‌ای است و تحليل آن بسيار دشوار است. هر پديده‌ای يك‌شبه پا به عرصه وجود نگذاشته و در يك بستر تاريخي شكل گرفته است. پديده‌هاي اجتماعي هركدام داراي پيامدهايي است و انزواي اجتماعي يكي از پيامدهاي خودكشي است.» او درباره اين‌كه گفته می‌شود تكنولوژي بسياري از آسيب‌هاي اجتماعي را رقم زده است توضيح داد كه همگي اين ابزارها هم كاركرد مثبت و هم منفي دارند: «نتایج تحقيقات ما نشان داد كه درحال حاضر جامعه گرفتار نوعي بی‌اعتمادي است كه می‌توان اين بی‌اعتمادي را به زلزله اجتماعي تعبير كرد.» احمد بخارايي اين را هم گفت كه خودكشي در سال 1380 حدود 1385نفر بوده است و تعداد آن در سال 1394 به 3234نفر رسيد: «در اين مدت خودكشي 65درصد افزايش يافته است، اين درحالي است كه از سال 1393 تا 1394 ميزان خودكشي در ايران 35درصد رشد داشته است.» او معتقد است كه آمار ثبت‌نشده خودكشي خيلي بيش از اينهاست: «آمار افرادي كه خودكشي ناموفق داشته‌اند، خيلي بيشتر است، درحالي كه اگر بخواهيم آمار كساني را كه تمايل به خودكشي دارند دربياوريم، به رقم بسيار بالاتري می‌رسيم؛ اتفاقي كه بازگوكننده همان انزواي اجتماعي يا بحران هويت است و خود را به شكل خودزني، خون‌بازي، اضطراب و افسردگي و خودكشي نشان می‌دهد، درحالي خون‌بازي در پسران نشانه قلدربازي در گذشته بود اما اين اقدام در ميان دختران نوجوان امروزي صدايي است كه آن را نشنيده‌اند و احساساتي است كه در نطفه خفه شده است.» بخارايي در ادامه توضيحات خود از «طغياني» نام برد كه جامعه ما را تهديد می‌كند: «محيط نقش ويژه‌ای در شكل‌گيري بحران هويت دارد، به‌طوري كه خيلي از انتخاب‌هاي فرد هميشه تحتتاثير اين محيط است.»
پرخاشگري
يك بيماري اجتماعي مسري است
محسن بني‌هاشمي، روانشناس و استاد دانشگاه هم از پرخاشگري نهفته در ميان افراد جامعه به‌عنوان يك بيماري اجتماعي ياد كرد كه مسري است: «كسي كه به خود آسيب می‌زند، دچار حس انتقام اجتماعي است.» او معتقد است كه در سيستم تعليم و تربيت هيچ‌گاه به احساسات سركوب‌شده كودكان توجه نمی‌شود؛ احساساتي كه در نهايت خود را در پرخاشگري نشان می‌دهند: «اين درحالي است كه ظرفيت‌سازي براي شادي هميشه ناديده گرفته شده است.»
خودكشي به‌عنوان يك خسارت اجتماعي
غلامحسین بياباني، رئيس مركز تحقيقات كاربردي پليس آگاهي كشور هم در اين نشست از ماهيت خودكشي گفت كه در قانون مجازات اسلامي جرم نيست: «در تحقيقات پليسي درباره خودكشي دختران اصفهاني هيچ نشانه‌ای از استفاده از بازي نهنگ آبي در تلفن‌همراه يا بدن اين افراد پيدا نشد و بعد مشخص شد كه اين افراد بدسرپرست بوده‌اند و مادر يكي از اين افراد سابقه خودكشي داشت.» او معتقد است كه نيمي از كساني كه خودكشي كرده‌اند، با حلق‌آويزكردن خود، اين كار را به سرانجام رسانده‌اند: «نيمي از اين افراد، 20 تا 40سال دارند و بيشتر انگيزه آنان اختلافات خانوادگي و مشكلات روحي- رواني است.» سرهنگ بياباني از وجود بيش از نيمي از خودكشي‌ها در سه كلانشهر اصفهان، مشهد و تهران خبر داد. سرهنگ بیابانی اين پديده را يك خسارت اجتماعي دانست كه البته موضوعی آگاهانه است.
به ستاد مبارزه با بحران جواني
و نوجواني نياز داريم
زهره دلگشا، پژوهشگر اجتماعي هم كه درباره بازي نهنگ آبي تحقيقاتي را انجام داده است، گفت كه در مقابل اين بازي هيچ راهكاري از سوي مسئولان طراحي نشده است، درحالي كه در يكي از مدارس برزيل بازي درباره نحوه شادبودن ساخته شد و در آمريكا هم برنامه‌ای درباره به چالش‌كشيدن مردم براي رسيدن به زندگي بهتر در دسترس مردم قرار گرفت: «در بازي نهنگ آبي فرد 50 مرحله را طي می‌كند كه در هركدام بايد خشونتي را عليه خود انجام دهد، بنابراين تا مرحله آخر به راحتي می‌تواند خودكشي را به انجام برساند.» او معتقد است كه دختران در مدرسه براي رسيدن به آرامش و ديده‌شدن خون‌بازي می‌كنند: «براي جلوگيري از ادامه آسيب‌هاي اجتماعي به ستاد مبارزه با بحران جواني و نوجواني نياز داريم.»
بخش عمده‌ای از خودكشي‌ها ارثي است
كاظم ملكوتي، رئيس انجمن پيشگيري از خودكشي در ايران سخنران ديگر اين نشست بود كه درباره روند رسيدن به خودكشي توضيحاتي داد: «بازتاب بدون برنامه روش‌هاي خودكشي در افزايش آن موثر است و بايد رسانه در اين‌باره براساس يك برنامه درست اطلاع‌رساني كنند.» او معتقد است كه هر اقدام به خودكشي 23 برابر احتمال خودكشي را افزايش می‌دهد و يكي از مهمترين دلايل خودكشي را اختلال دوقطبي در فرد دانست: «مصرف الكل خودكشي را 3برابر می‌كند و فقر 2برابر اما كساني كه اختلال دوقطبي دارند، بيشتر به سمت خودكشي كشيده می‌شوند.» به اعتقاد او، خودكشي در خانواده‌هايي كه آن را در يكي از اعضا تجربه كرده‌اند، 20برابر بيشتر است: «بنابراين بخش عمده‌ای از خودكشي‌ها ارثي است.» ملكوتي از تغيير الگوي خودكشي در استان‌هاي غربي به ويژه ايلام حرف زد كه از خودسوزي به مصرف قرص چرخيده است: «شانس موفقيت در خودسوزي 70درصد است و با مصرف قرص 10درصد مرگ را قطعي می‌كند.»
لذت از «تصاحب و مالکیت»
در بازی‌های کامپیوتری
حسين خطيبي، روانپزشک سخنران بعدي اين نشست هم درباره دلایل گرایش جوانان به انجام بازی‌های فضای مجازی حرف زد: «افراد معمولا به دلیل اقدامات کسب لذت یا دوری از رنج، دست به اقدامات مختلف می‌زنند. بازی‌های کامپیوتری نیز یکی از فعالیت‌هایی است که افراد از طریق آن به لذت می‌رسند.» او به لذت از «تصاحب و مالکیت» در بازی‌های کامپیوتری اشاره كرد: «با دریافت امتیاز یا جوایز مختلف، افراد چیزهایی را می‌توانند تصاحب کنند که در زندگی واقعی‌شان آنها را در اختیار ندارند. این بازی‌ها همچنین امکان خروج فرد از مخمصه را هم فراهم می‌کنند. به این صورت که آنها هر زمان با تنگنا مواجه شوند، می‌توانند بازی را از نو آغاز کنند.» او قدرت اختیار بالا در زمان انجام بازی‌های فضای مجازی را از دیگر دلایل جذابیت آنها دانست: «افراد در فضای این بازی‌ها می‌توانند دست به اقداماتی بزنند که گاهی برای آنان امکان‌پذیر نیست. همچنین رویارویی با چالش‌ها موجب ترشح آدرنالین در خون شده و احساس لذت را در استفاده‌کنندگان از این بازی‌ها ایجاد می‌کند.» خطيبي اين را هم گفت كه گاهی فرد تلاش می‌کند تا از طریق این اقدامات از دیگران انتقام بگیرد یا این‌که این فضا را مکانی برای ابراز خشم خود نشان دهد: «به همین دلیل نمی‌توان به شکل قطعی این افراد را دچار اختلال روانی دانست.»
اختراع يك جوان روسي با عنوان «نهنگ آبي» در سال 2013 مرگ 130نفر در اين كشور را رقم زد و البته وقتي او دستگير شد، گفت كه قصد داشته جهان را از آلودگي‌هاي زيستي پاك كند. نهنگ آبي مراحل زيادي دارد تا بازيكن را به پله آخر و سقوط آزاد از يك پشت‌بام بلند برساند و در هر مرحله از 50 مرحله بازي از همه ابزارها براي تهديد و تحريك قرباني استفاده می‌كند. خودكشي اما از سال‌هاي قبل بلاي جان جامعه انساني بود و البته هر روزي كه گذشت، قربانيان آن بيشتر شدند. مرگ خودخواسته در ايران از سال 1380 تا 1394 در عرض 15سال 65درصد و از سال 1393 تا 1394 در يك‌سال حدود 35درصد افزايش يافت و اين سير صعودي خودكشي زنگ خطر ديگري را در ايران به صدا درآورد. در اين ميان اما ورود بازي نهنگ آبي در ايران بهانه‌ای شد براي توجه بيشتر به مشكلات و معضلاتي كه جامعه را تهديد می‌كند.