عزاداری برای سالار شهیدان در ایران تنها محدود به دسته‌روی یا جمع شدن در تکایا نمی‌شود؛ در ایام محرم شهرهای ایران هر کدام به راه و رسوم خودشان عزاداری میکنند و در این بین رسومی است که بیشتر شناخته‌شده است، آن‌قدر که تمام کشور به این رسوم آشنایی دارند. آیین طشتگذاری ازجمله این رسوم است. آیین طشتگذاری یکی از قدیمی‌ترین سنت‌ها و مناسک ترکان آذری است که جمع کثیری از مردم آذربایجان با این آیین به پیشواز عزاداری‌های محرم می‌‌روند؛ آیینی که به وسعت فرات و آب و به یاد لبان تشنه امام حسین(ع) و یارانش است. به نظر میرسد این سنت با الهام از اقدام سالار شهیدان و یادآور رفتار جوانمردانه امام حسین(ع) است. براساس روایت‌ها، عزاداران در روز ۲۷ذیحجه آب مشک‌ها را در طشت‌ها ریخته و لشکر حر و اسبان سپاه او را سیراب میکنند. واقعه کربلا و بسته شدن فرات به روی امام حسین(ع) و یارانش و ایثارگری‌های سقای کربلا برای رساندن آب به تشنگان و حماسه‌آفرینی یارانی که با لبانی تشنه شهد شهادت را نوشیدند، به یقین قداست و جایگاه والای آب را در فرهنگ شیعیان و به‌خصوص ترکان آذربایجان که از دیرباز نیز از جایگاه خاص و معنوی برخوردار بوده، عمق و وسعت بسیاری بخشیده است تا جایی که انعکاس این امر را در فرهنگ مردم و به‌خصوص در شکل‌گیری آداب و رسوم و آیین‌ها شاهد هستیم.
در کتاب «فرهنگ عاشورا» اثر جواد محدثی، در توضیح این سنت آمده است: مراسم طشتگذاری، مراسمی است سنتی که در عزاداری ایام عاشورا برگزار میشود و طشت‌های آب را که رمزی از فرات است در مساجد و حسینیه‌ها می‌آورند و این سنت به تأسی از اقدام سالار شهیدان و یادآور رفتار جوانمردانه امام حسین(ع) در مقابل سپاه حر است که به روایتی آن حضرت، در روز ۲۷ ذیحجه، آب مشک‌ها را در طشت‌ها ریخته و تمام لشکر حر و اسبان آنها را سیراب کردند. آیین طشتگذاری در استان‌های آذری‌زبان، از ریشه‌‌دارترین آیین‌های ماه محرم است که در روزهای پایان ماه ذی‌‌الحجه برگزار میشود و در حقیقت، برگزاری این آیین، آماده شدن حسینیان برای برگزاری مراسم سوگواری سید و سالار شهیدان را نوید میدهد.
علت برگزاری مراسم طشتگذاری
در ارتباط با علت برگزاری مراسم طشتگذاری نظرات و احتمالات مختلفی وجود دارد؛ عده‌ای اعتقاد بر این دارند که با انجام این مراسم، اهمیت آب و جایگاه آن در حادثه کربلا مورد توجه قرار میگیرد. برخی از مورخان با توجه به مسیر حرکت کاروان حضرت حسین بن علی(ع) از مکه به سمت کربلا می‌گویند: براساس روایت‌های تاریخی، در مسیر راه کاروان کربلا قبل از رسیدن به دشت نینوا، سربازان حر بن یزید ریاحی در منطقه‌ای به نام «زباله» راه بر کاروان امام بسته و حرکت آن را متوقف ساخته‌اند.
در این محل، سالار شهیدان با وجود کمبود آب دستور می‌‌دهند طشت‌ها توسط آب‌های موجود در مشک‌ها پر شود که هم یاران حسین و هم سربازان حر از آن استفاده کنند و نیز احشام موجود در هر دو کاروان نیز سیراب شوند. هرچند که مراسم طشتگذاری از دوران صفویه در آذربایجان برگزار شده و قدمتی چندین‌ساله دارد اما در دو، سه دهه اخیر برگزاری این مراسم در سایر شهرهای استان و برخی استان‌های همجوار چون آذربایجان‌شرقی و غربی و زنجان، بناب و تالش نیز مورد توجه قرار گرفته است.
این مراسم که به نوعی محبت عزاداران به اهل بیت(ع) را نشان میدهد، چند سالی است که در استان‌هایی غیر از استان‌های آذری‌زبان نیز مورد توجه قرار گرفته و طی دو‌سال اخیر در ورامین، مازندران و برخی شهرهای دیگر نیز برگزار میشود، به‌طوری که امروز برای دومین‌سال متوالی این آیین معنوی در ورامین برگزار شد. بعد از قرار گرفتن طشت‌ها در سکوهای مخصوص و در میان حزن و اندوه حاضران، دعای مخصوص خوانده میشود و از آب طشت به‌عنوان تبرک، اکثریت حاضران و عزاداران استفاده میکنند. براساس متن کامل و قدیمی دعای طشتگذاری که به صورت تلفیقی با استفاده از سه زبان فارسی، ترکی و عربی نوشته شده، می‌‌توان حدس زد آیین طشتگذاری ریشه در عصر صفویه داشته باشد.
آیین طشتگذاری در اردبیل
رسم «طشتگذاری» یا «طشت‌گردانی» ازجمله مراسمی است که منسوب به شهر اردبیل، به‌طور خاص و مردم آذربایجان، به‌طور عام است؛ در این آیین، «طشت» نماد مشک سقای کربلا و آب نماد رود و فراتی است که به روی حسین(ع) و یارانش بسته شد.
مراسم طشتگذاری در اردبیل از ۲۷ذیحجه شروع میشود و در سی‌‌ام این ماه به پایان میرسد؛ براساس یک رسم قدیمی، شهر اردبیل به 6 محله بزرگ تقسیم میشود و هر یک از محلات کوچک نیز با توجه به موقعیت جغرافیایی، تابع یکی از این محلات 6گانه میشود.
شروع طشتگذاری در سه روز مانده به محرم طوری برنامه‌ریزی شده است که هر روز در دو محله بزرگ این مراسم برگزار شود. طشت‌هایی که در این مراسم مورد استفاده قرار میگیرد، گِرد از جنس برنز یا مس است. بعد از عزاداری، ریش‌‌سفیدان و عاشقان حسین(ع) در هر محله، طشت‌ها را بر دوش حمل کرده و وارد مساجد می‌‌شوند؛ حاضران در مسجد به احترام به‌پاخاسته و در جلوی آنها دسته سینه‌زنی با شعار «الدخیل یا ابوالفضل» سینه می‌‌زنند. پس از آن، ریش‌‌سفیدان با دور زدن مسجد، طشت‌ها را در جای مخصوص خود قرار می‌‌دهند، آنگاه طشت‌ها را از آبی که در کوزه‌ها بر دوششان حمل کرده‌اند، پر میکنند.
محل قرار گرفتن طشت در مساجد شهر اردبیل، جایگاهی ویژه است. برخی از مورخان بر این باورند که احداث جایگاه طشت در مساجد اردبیل بعد از روی کار آمدن حکومت صفویه انجام شده است؛ محل قرار گرفتن طشت در مساجد شهر اردبیل نیز جایگاهی خاص بوده و سکوهایی که برای این منظور مورد استفاده قرار میگیرد، یکی از ویژگی‌های معماری مساجد این منطقه است.
جایگاه مخصوص طشت در یکی از اضلاع دیوار مساجد به صورت «طاق نما» ایجاد میشود و در طول سال طشت‌ها روی این سکوها قرار دارد؛ در مواردی نیز ممکن است طشت‌ها از قبل در خانه‌ای که صاحب آن نذر کرده، قرار داشته باشد که در این صورت نیز دسته‌های عزادار به آن خانه مراجعه کرده و پس از انجام عزاداری، طشت‌ها را برداشته و به طرف مکان برگزاری مراسم می‌برند.
قدیمی‌ترین طشت موجود در مساجد اردبیل متعلق به مسجد «بازار چاقوسازان» است که قدمت آن به عصر «شاه عباس اول» بازمی‌‌گردد؛ در داخل و لبه این طشت، نقش و نگار گیاه و ماهی حک شده و در لبه آن نیز عبارت و تاریخ «وقف نمود به حضرت عباس ۱۰۳۸» نقش بسته است.