| طرح نو| ماندانا فتحی‌جو| قطرات خون در کيسه‌های متعدد جمع می‌شود، دست‌هايم را به‌شدت فشرده می‌کنم، تا ترس از سوزن مرا در برنگيرد. «يکبار مشت کن و دوباره آرام، آرام دستت را باز کن.» اين سخنان پرستاری است که با متانت تمام تو را به آرامش دعوت می‌کند، تا دردی از سوزش سوزن و تخليه خون احساس نکنی. چند نفر دیگر در تخت‌های ديگر به موازات هم درحال اهدای خون هستند. کيسه‌ها که پر مي‌شود، پرستار می‌گويد؛ با عجله بلند نشو، آرام در کنار تخت بنشين برایت آبميوه و یک شيرينی می‌آورند. بلند مي‌شوم و می‌بينم، چقدر سبک شده‌ام، انگار آن سنگينی که قبل از اهدا داشتم، به يکباره از بدنم رخت بربسته. با تشکر و خداحافظی بدرقه‌ام مي‌کنند و می‌گويند؛ ورود شما را به جمع اهداکنندگان مستمر خوشامد می‌گوييم. چقدر خوشحال مي‌شوم، وقتی با خواندن اطلاعات اهدا متوجه مي‌شوم، در زندگی بخشیدن به هموطنانم سهيم بوده‌ام.
خانم دکتر در ابتدا در مورد اهدای خون و اهميت آن در چرخه حيات بيماران توضيح دهيد؟
خون مهم‌ترين عنصر حياتی بدن نقش بسيار مهمی را در چرخه حيات انسان برعهده دارد و اگر افراد دچار مشکلات خونی از هر نوعی باشند در مسير ادامه زندگی خود دچار مشکلات و آسيب‌های جدی می‌شوند. معمولا برای تامين خون مورد نياز بیماران افراد نیکوکار به سازمان مراجعه می‌کنند و وارد مراحل اهدای خون می‌شوند. تا خونشان برای بیماران نیازمند استفاده شود. بنابراين يکی از کارهای بسيار ارزشمندی که در سازمان انتقال‌خون ايران به‌عنوان زيرمجموعه‌ای از وزارت بهداشت و درمان کشور صورت می‌گيرد، اهدای خون افرادی است که به صورت داوطلبانه اقدام به اين عمل خداپسندانه می‌کنند. اين سازمان عام‌المنفعه، تنها ارگانی است که می‌تواند به‌طور متمرکز از ابتدای مرحله اهدا تا زمان مصرف شرايط تامين را برای مراکز درمانی، بيمارستان‌ها و بيمارانی که به‌دلايل مختلف نياز به دريافت خون و فرآورده‌های مشتق شده دارند در اختيار آنها قرار دهد. همچنين شرايط بهتر و ايمن‌تری را در اين فرآيند فراهم سازد. اين سازمان سعی دارد تا خون سالم و کافی مورد نياز را در اختيار همگان قرار دهد؛ با صرف هزينه بسيار و با استفاده از متخصصان مجرب، مراحل مختلف دريافت، توليد تا مصرف را برای تهيه فرآورده‌های خونی به خوبی مديريت می‌کند.
لطفا درخصوص فرآورده‌های خونی و گيرندگان آن توضيحات بيشتری بفرمایيد؟
زمانی که خون دريافت می‌شود، با توجه به نوع نياز و مصارف مختلف به فرآورده‌های گوناگون تبديل و دراختيار مصرف‌کنندگان آن قرار می‌گيرد. بايد بدانيد کشورهای نسبتا پيشرفته و توسعه‌يافته از طريق نحوه فرآوری خون و مشتقات آن از کشورهای عقب‌مانده متمايز می‌شوند. ايران ظرف چند‌سال اخير با در اختيار داشتن تجهيزات و همچنين نيروی متخصص در اين راه در جرگه کشورهای درحال پيشرفت قرار دارد. ايران در مقايسه با کشورهای خاورميانه و اروپای شرقی در بخش تهيه فرآورده‌های خونی حرف اول را می‌زند به‌طوری که توانسته‌ايم به‌طور متمرکز با تجميع تخصص، تجهيزات و دانش، فرآورده‌های خونی مورد نياز کشورمان را خودمان تامين کنيم. در کشورهای عقب مانده خون به‌طور کامل از اهدا‌کننده دريافت و مستقيم به بدن مصرف‌کننده تزريق می‌شود. درحال حاضر چندین نوع فرآورده در کشور تهيه می‌شود، يک مرحله جداسازی سلول‌های قرمز از خون است و به بيمارانی داده می‌شود که نياز به گلبول قرمز دارند.
همچنين پلاکت برای بيمارانی که نوعی از مشکل انعقادی وکمبود پلاکت دارند تجویز می‌شود. فرآورده‌های پلاسمایی برای بيمارانی که کمبود فاکتورهای انعقادی دارند و فرآورده‌های کرايو برای بيمارانی که مشکل فاکتورهای 8، 13 و فیبرینوژن را دارند، مورد استفاده قرار می‌گيرد. درحال حاضر فرآورده‌های ديگری همانند گلبول‌های قرمز کم لکوسیت به بيماران خاص شامل تالاسمی‌ها، داده می‌شود تا عوارض تب‌زای تزریق خون کاهش یابد. درحال حاضر با عمل آفرزيس که به معنای جداسازی سلول‌هاست، با انتخاب سلول‌های مورد نظر، آنها را برای بيماران سرطانی آماده‌سازی می‌کنند. معمولا از خون خويشاوندان اين افراد يا افراد غريبه با گروه خون همسان اين سلول‌ها جداسازی می‌شوند. با انجام این عمل حجم بيشتری از سلول‌های مورد نظر، برای فرد سرطانی که مدام نياز به دريافت خون و فرآورده دارد، تهيه شده و فرد نيز تنها با يک اهدا‌کننده در تماس خواهد بود. همچنین با همین روش می‌توان سلول‌های بنیادی در گردش خون را جدا و در اختیار بیمار قرار داد.
لطفا درخصوص بيماري‌های متداول خونی در ايران اطلاعاتی را در اختيار خوانندگان ما قرار دهيد؟
در ايران 3 بیماری شایع؛ شامل کمبود و فقرآهن و بیماری‌های مادرزادی ازجمله تالاسمی و هموفیلی و همچنین سرطان، نیاز به خون و فرآورده‌های آن به‌عنوان داروی نهایی برای بهبود حیات دارد. اما برای کاهش بيماران تالاسمی‌ماژور، خوشبختانه با انجام آزمايشات خونی قبل از ازدواج که اجباری شده است، تاحدود زیادی روند توسعه آن نسبت به سال‌های قبل کنترل شده است.
در طب انتقال خون چه فعاليت‌هايی انجام می‌شود؟
طب انتقال خون، چرخه‌ای وسیع است که از سازمان شروع و به بیمارستان و بیماران ختم می‌شود. در سازمان، تمامی کارها به صورت گروهی و با مشارکت پرسنل صورت می‌پذیرد. يکی از کارهايی که بر آن تاکيد داريم، درمورد مصرف خون است که بسيار با اهميت است. زيرا افراد اهدا‌کننده وظيفه خود را با دادن خون به خوبی انجام داده‌اند. سپس بايد به فرآيند توليد، توزيع و مصرف آن هم توجه داشت. درواقع پس از فرآوری بايد در زمان مصرف دقت ويژه‌ای صورت پذيرد. زيرا پزشکان و پرسنل بيمارستانی که از اين خون‌ها برای بیماران استفاده می‌کنند، شرايط بهره‌برداری را بايد با دقت تمام انجام دهند. ما با برگزاری کلاس‌های ضمن خدمت برای آنان، اين اطلاعات را در اختيارشان به صورت رايگان گذاشته‌ايم. همچنين با بازآموزی و برگزاری سمينارهای جمعی در کليه بيمارستان‌ها و مراکز درمانی، شرايط را نسبت به 6-5 سال قبل از اين کلاس‌ها تغيير داده‌ايم. همواره تاکيد داشته و داريم، يکی از راه‌‌حل‌های کمبود خون، مصرف بهينه است. در اين کلاس‌ها روی آزمایشات تعيين گروه خونی و سازگاری و اطلاعات کامل درخصوص گروه خون، نحوه تجویز، موارد مصرف فرآورده‌های گوناگون و عوارض تزریق خون و نحوه درمان عوارض حاد توضيحات کامل در اختيار پزشکان، پرستاران و متصديان علوم آزمايشگاهی قرار می‌گيرد و حتی مجددا با بازديدهای مکرر بازآموزی می‌شوند.
به بانک خون اشاره کرديد، لطفا کمی بيشتر به نقش آن در تامين گروه‌های خونی بپردازيد؟
ايران درخصوص بانک خون در خاورميانه رتبه بالايی دارد و اين بانک خونی شامل گروه‌های اصلی خونی که همگان با آن آشنا هستند، می‌شود. همچنين بانک اطلاعاتی خون‌های نادر ايران که فعال است، با بانک بين‌المللی خون‌های نادر به اشتراک گذاشته شده است. همچنین از سال ۸۷ مرکز سپاس پایه‌گذاری و شروع به کار کرد. این مرکز شامل بانک اطلاعاتی است که علاوه بر تعیین گروه‌های خونی، شاخص‌های سازگاری بافتی اهدا‌کننده مشخص و حفظ می‌شود. در زمان پیوند مغز استخوان اگر افراد خویشاوند قادر به اهدای مغز استخوان برای بیمار مبتلا به سرطان خون نباشند از اهداکنندگان سیستم سپاس درخواست می‌شودکه به مرکز پیوند مراجعه کنند تا مشکل بیمار حل شود.
آيا با کمبود خون در پايگاه‌ها مواجهه شده‌ايد، چگونه آن را حل کرده‌ايد؟
بله در زمان سرما و شدت يافتن بارش‌ها و همچنين با شروع ماه مبارک رمضان تعداد مراجعات کاهش می‌يابد و ما خود به سراغ ليست اهداکنندگان رفته و از گروه‌های‌خونی موردنياز در خواست می‌کنيم تا برای اهدای خون مراجعه کنند. همچنين با قرار دادن پايگاه‌ها در کنار مراکز مذهبی و ايام خاص که تجمع مردم بيشتر است از آنان برای دريافت خون دعوت می‌کنيم. همچنين تيم‌های خونگيری را به مراکز و شهرهایی که اطمينان از سلامت آنان داريم، فرستاده و خون مورد نياز را دريافت می‌کنيم. يا با رفتن به کارخانجات و محل‌های کار افراد آن کمبود را حل مي‌کنيم.
هزينه تهيه فرآوري‌های خونی چگونه تامين مي‌شود؟ آيا برعهده دولت است يا بيماران بايد آن‌را متقبل شوند؟
هزينه‌های آن را فقط وزارت بهداشت تامين می‌کند و از طريق سازمان انتقال خون شرايط برای فرآوری و مشتقات خون فراهم می‌شود. همچنين با انجام آزمايشات براساس استانداردهای مشخص شده از سوی سازمان جهانی بهداشت و با بهره‌مندی از تجهيزات بسيار پيشرفته برخی از فرآورده‌ها با سيستم آفرزيس تهیه شده و در اختیار بیمارستان‌ها و بیماران قرار می‌گیرد. سپس از طريق بخش پخش خون که در پايگاه‌های انتقال‌خون قرار دارند در سرتاسر کشور در اختيار بیمارستان‌ها قرار می‌گيرد. اما استفاده از ست‌های يکبار مصرف و همچنين نگهداری از تجهيزات، نياز به هزينه‌های بسيار سنگينی دارد و معمولا بودجه‌های اختصاص يافته، کفاف آن را به‌طور کامل نمي‌دهد. درحال حاضر با بهره‌گيری از تجهيزات تمام اتوماتيک که بيشتر نرم‌افزاری است، تا حد بسيار بالايی خطاهای انسانی کاهش يافته و حتی به حد صفر رسيده است. با وارد کردن اين تجهيزات پايه‌گذار عمليات فرآوری روز در کشور هستيم. اما بايد همگام با علم روز به جلو رفته و با پيشرفت‌های تکنيکال، دانش سازمانی نيز ارتقا يابد که اين عمل نياز به صرف هزينه‌های سنگين دارد. چون در شرايط تحريم به سر می‌بريم، بسياری از کشورها از دادن امکانات طفره می‌روند. برای مثال ما بخش درمانی داریم که پرستار آموزش دیده با دستگاه آفرزیس برای درمان بیماران معمولا بدحال به بخش‌های ویژه بیمارستان‌های مختلف می‌روند و با این روش جان بیماران نیازمند را نجات می‌دهند. به دليل بهره‌گيری از فناوری سانتریفوژ در آنها، اجازه واردات داده نمي‌شد و ما مجبور بوديم در داخل، تجهيزات را با هزینه‌های کلان تعمير کنیم. در غير اين صورت به سيستم قدیمی دستی باز می‌گشتيم و تمام تلاشی که ظرف چند‌سال اخير انجام شده بود، برباد مي‌رفت. برای من بسيار سخت بود که شاهد بازگشت به گذشته و قرار گرفتن در شرايط رکود باشم. بنابراين راه‌حلی برای بیرون رفتن از بحران با همکاری پرسنل پيشنهاد داده و عملياتی ساختیم.
لازم به ذکر است همواره وزير بهداشت پشتيبان فعاليت‌های سازمان بوده است و انتظار می‌رود اين نگاه در سطح کلان عموميت و بودجه لازم برای کارها و مصارف موردنياز فراهم شود و ما بدون نگرانی از بودجه برای پيشرفت و بهره‌گيری از بهترين تجهيزات و همچنين حمايت از پرسنل متخصص و لوازم يکبار مصرفی که در اختيار بيماران قرار می‌گيرد به راحتی هزينه کنیم.
چگونه می‌توان فرهنگ اهدای خون را توسعه داد؟
رسانه در اين مورد نقش بسيار مهمی را ايفا می‌کند. اما متاسفانه رسانه‌ها حضورشان کمرنگ است و گاهی فقط معايب کوچک را بزرگ می‌کنند در صورتی که با دادن آگاهی‌های عمومی و ساخت برنامه‌های تاثيرگذار می‌توانند مردم را برای اهدا تشويق کنند. معتقدم فرهنگ‌سازی بايد به همراه آموزش و اطلاع‌رسانی مستمر باشد تا تاثيرگذار شود. در غير اين صورت يا اطلاعات به غلط منتشر می‌شود يا اصلا بار آموزشی و علمی نخواهد داشت. اکنون شرايط به گونه‌ای است که بايد همگان در اين امر مشارکت داشته و زمينه را برای بهبودی بيماران نيازمند بيش از پيش فراهم سازيم.
و در پايان...
بايد به دور از هرنوع حاشيه تنها به فکر بيمارانی باشيم که اگر اين نیاز حياتی به آنها نرسد، ممکن است زندگی خود را از دست بدهند. اين کار نياز به مشارکت تمامی مردم در لايه‌های مختلف جامعه دارد. بايد هرکدام از ما به‌عنوان شهروندان اين جامعه سهم خود را در مقابل دیگران بپردازيم و اين بهترين هديه‌ای است که مي‌توان با اهدای خون به ديگری در آن سهيم شويم.