مرتضی رسولی- محقق و کارشناس علوم رفتاری| در سال‌های اخیر روانشناسی مثبت‌گرا مورد توجه روانشناسان قرار گرفته که به جای پرداختن به نابهنجاری‌ها و اختلال‌ها، بر توجه بیشتر به توانمندی‌ها و استعدادهای انسان تأکید دارد. این رویکرد مثبت‌گرا هدف نهایی خود را شناسایی شیوه‌هایی می‌داند که بهزیستی و شادکامی انسان را به دنبال دارد. از این رو عواملی که سبب سازگاری هر چه بیشتر آدمی با نیازها و تهدیدهای زندگی شوند، بنیادی‌ترین عامل‌های مورد پژوهش در این رویکرد از روانشناسی هستند. در این میان تاب‌آوری جایگاه ویژه‌ای در حوزه‌های روانشناسی رشد و تحول، روانشناسی خانواده و بهداشت روانی یافته است. افراد در برابر مشكلات بسيار آسيب‌پذير عمل مي‌كنند و به‌سرعت در هم مي‌شكنند و برخي ديگر آرام، منطقي، صبور و مطمئن با مشكلات دست‌وپنجه نرم مي‌كنند؛ اين تفاوت از كجا ناشي مي‌شود و علت آن چيست؟ پاسخ روانشناسان به اين پرسش اين است: «تاب‌آوری».
تعریفی برای «تاب‌آوری»
فرد، خانواده، جامعه، اقلیم، سامانه و سازمان تاب‌آور بایستی بتوانند بر چالش‌ها غلبه کنند، از موانع عبور کنند و صدمات احتمالی را بازسازی، ترمیم و بازیابی و به اهداف خویش دست پیدا کنند که به صورت خلاصه عبارت است از صرف انرژی در جهت بهبود اوضاع. محمدرضا مقدسی، مدرس و پژوهشگر تاب‌آوری در مقاله‌ای می‌نویسد: تاب‌آوری فاقد تعريف جامعی است؛ به هر حال از معانی مرتبط با انجام کاری در شرايط سخت و عموما بهتر از آنچه که انتظار مي‌رود، تشکيل شده است. اين معنا خودبه‌خود به مهارت‌ها و فرآيندهای معمول و مقابله‌ای با چالش‌ها و ناملايمات اشاره دارد و همگی را در بر داشته و شامل خواهد بود. آنچه که بديهی است در هر دو زمينه علمی و عملی و در هر دو بستر مفهومی و عملياتی تاب‌آوری به ظرفيت و گنجايش تعامل و سازگاری و سازندگی با سختی‌های روزگار نظارت دارد، بنابراين با دو شرط اساسی برای خلق مفهوم و ساخت تعريف تاب‌آوری مواجه خواهيم بود که عبارتند از: «تهديد، شرايط سخت و يا تروما» و «سازگاری و سازندگی». اکنون مي‌توان مدعی بود و درواقع ناگفته پيداست که آنچه مورد توجه و بحث است، چيزی فراتر از روانشناسی رشد است و بالندگی معمول حوزه عملياتی و مفهومی تاب‌آوری نيست و درواقع آن‌جا که سازگاری و سازندگی در شرايط آسيب‌زا و پرتنش اتفاق می‌افتد، ميدان بحث و عرصه تاب‌آوری است.
در تاب‌آوری تاکيد و توجه به توانايی افراد برای حفظ عملکرد سالم و توان توسعه‌پذيری و پيشروی چشمگير خصوصا در زمينه‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی که عموما با نتيجه ضعيف همراه است؛ تعدادی از اين زمينه‌های نامساعد براساس فراوانی مي‌توان به فقدان سرپرست يا بدسرپرست بودن کودکان و نوجوانان؛ بيماري‌های لاعلاج و يا صعب‌العلاج؛ اتفاقات و بلايای طبيعی؛ سوانح، حوادث و انواع صدمات جسمی و نقض عضو‌های حاصله و دسته ديگری از صدمات و زمينه‌های نامساعد که آنها را تحت‌عنوان تروما مي‌شناسيم. برخلاف انتظارات معمول، نتايج در شرايط بد قابل به دست‌آوری و استحصال و اکتساب است؛ اما وظيفه و شرط است که به بسترهای فرهنگی و عوامل تربيتی و روند برچسب‌زنی به افراد در اين شرايط گرفتارآمده نگاه جدی و عميق و اميدبخشی داشت. اين (انگ‌زدن و برچسب‌زنی) مي‌تواند مورد توجه جدی مربيان و سرپرستان، مشاوران و مددکاران باشد؛ چرا که يک اتفاق بد پايان زندگی ما نيست و چه بسا بتوان از آن رخدادی آغازگر نيز ساخت. با قدرشناسی و سپاسگزاری مي‌توان هميشه در حرکت بود و زندگی مفيد و مثبتی برای خود و ديگران ساخت؛ اما تاب‌آوری لزوما در تمامی ابعاد زندگی تعميم يافته نيست و همان‌گونه که در آسيب‌پذيری افراد متفاوت هستند، در زمينه‌های مختلف تاب‌آوری هم تفاوت‌هايی قابل مشاهده است. زمان تاب‌آوری را مي‌توان در سه‌گانه‌ای مورد بررسی قرار داد: اول: تاب‌آوری آينده‌نگر که به توسعه ظرفيت‌هايی که احتمال دارد در آينده به مديريت ناملايمات کمک کند، اشاره مي‌كند. دوم: تاب‌آوری همزمان که عمدتا شامل مهارت‌های مقابله‌ای و دست‌وپنجه نرم‌کردن مناسب و متناسب در طول سختی‌ها و مصايب است و ضلع سوم اين مثلث تاب‌آوری گذشته‌نگر است که برگشت‌پذيری و بهبودی بهينه پس از آسيب را مورد توجه قرار مي‌دهد. نارسايی بسياری تعاريف ارايه‌شده در بعضی از اوقات ناديده‌گرفتن جهت‌گيری‌های زمانی تاب‌آوری بوده و هست؛ اما آنچه که اهميت دارد اين است که جهت زمانی به رويکردها و راهبردهای اين حوزه نقش پيشگيرانه و مداخلاتی و مقابله‌ای مي‌بخشد، نه ارايه تعريف‌های متفاوت و رنگارنگ. مددکاران اجتماعی، روانشناسان، مشاوران و مربيان دريافته‌اند که با اندکی اختلاف و با مقاديری متفاوت از امداد و حمايت اجتماعی همه توانايی عبور از روزهای سخت زندگی را دارند، به يکديگر کمک کنيم؛ چرا که رشد بيان نهايی حمايت‌های اجتماعی و مهربانی‌هاست. بله تفاوت اين دو دسته با يك ويژگي خاص، يعني «تاب‌آوري»، تفسير مي‌شود؛ اما تاب‌آوري به چه معناست و خود شامل چه ويژگي‌هايي مي‌شود؟
آدم‌های «تاب‌آور»
تاب‌آوری ظرفیتی برای مقاومت در برابر استرس و فاجعه است. روانشناسان همیشه سعی کرده‌اند که این قابلیت انسان را برای سازگاری و غلبه بر خطر و سختی‌ها افزایش دهند. افراد و جوامع می‌توانند حتی پس از مصیبت‌های ویرانگر به بازسازی زندگی خود بپردازند. تاب‌آور بودن به این معنا نیست که از این طریق بتوانید زندگی بدون تجربه استرس و درد را داشته باشید. مردم پس از گرفتار‌شدن در مشکلات و از دست‌دادن‌ها به احساس غم، اندوه و طیف وسیعی از احساسات دیگر می‌رسند. مسیر دستیابی به انعطاف‌پذیری از طریق کار و توجه بر روی اثرات استرس و وقایع دردناک ایجاد می‌شود. ارتقاي تاب‌آوری منجر به رشد افراد در به دست‌آوردن تفکر و مهارت‌های خودمدیریتی بهتر و دانش بیشتر می‌شود. همچنین تاب‌آوری با روابط حمایتی والدین، همسالان و دیگران و همچنین با باورهای فرهنگی و سنتی به افراد برای مقابله با ضربه‌های غیرقابل اجتناب زندگی کمک می‌کند. تاب‌آوری در انواع رفتار‌ها، افکار و اعمال می‌تواند آموخته شود و آن را می‌توانید در سراسر دوره زندگی توسعه دهید.
تاب‌آوري معادل واژه انگليسي Resiliency است. در فرهنگ لغت، اين كلمه، خاصيت كشساني، بازگشت‌پذيري و ارتجاعي معنا شده است؛ ولي در متون بهداشت رواني تاب‌آوري معادل گوياتري است. ريشه تاب‌آوري (Resiliency ) از علم فيزيك گرفته شده است و به معني جهيدن به عقب است. درواقع افراد تاب‌آور قادر هستند به عقب بجهند. آنها توانايي زنده‌ماندن و حتي غلبه بر ناملايمات را دارند. تاب‌آوري مي‌تواند باعث شود كه فرد پيروزمندانه از رويدادهاي ناگوار بگذرد و به‌رغم قرارگرفتن در معرض تنش‌هاي شديد، شايستگي اجتماعي، تحصيلي و شغلي او ارتقا يابد. تاب‌آوري نوعي ويژگي است كه از فردي به فردي متفاوت است و مي‌تواند به مرور زمان رشد كند يا كاستي يابد. تاب‌آوري به معناي توانايي مقابله با شرايط دشوار و پاسخ انعطا‌ف‌پذير به فشارهاي زندگي روزانه است. تاب‌آوري استرس را محدود نمي‌كند، مشكلات زندگي را پاك نمي‌كند، بلكه به افراد قدرت مي‌دهد تا با مشكلات پيش رو مقابله سالم داشته باشند، بر سختي‌ها فايق آيند و با جريان زندگي حركت كنند. برخي افراد به طور طبيعي داراي اين ويژگي هستند، اما خبر خوب اين است كه اين ويژگي در انحصار عده‌اي معدود نيست و به نظر متخصصان، ساير افراد نيز قادرند تاب‌آوري را بياموزند و آن را ارتقا دهند. تاب‌آوری توانایی یا پیامد سازگاری موفقیت‌آمیز با شرایط استرس‌زا و چالش‌برانگیز است.
به بیان دیگر فرد تاب‌آور یعنی کسی که در برقراری تعادل زیستی روانی در شرایط دشوار توانمند است؛ البته معنای تاب‌آوری فقط این نیست که در برابر آسیب‌ها یا شرایط تهدید‌کننده پایدار بمانیم و در روبه‌روشدن با شرایط خطرناک حالتی انفعالی داشته باشیم، بلکه در عمق معنای آن شرکت و حضور فعال و سازنده ما در محیط پیرامونمان نیز مدنظر است. برخی روانشناسان باور دارند که تاب‌آوری بازگشت به تعادل اولیه یا رسیدن به تعادل سطح بالاتر در شرایط تهدید‌کننده است و از این‌رو است که سازگاری موفق در زندگی را فراهم می‌کند. انسان‌ها در برابر شرايط نامساعد، خطرها و ناملايمات معمولا احساس بي‌پناهي مي‌كنند و در بسياري مواقع نيز سعي می‌کنند كه در برابر خطرها و موقعيت ناگوار تحمل كنند و نتايج غيرمنتظره‌اي به دست مي‌آورند.
بر طبق مدل‌هاي ارایه‌شده سه حوزه عملكردي براي تاب‌آوري تعريف و بر آنها تمركز شده است.
*تاب‌آوري به‌عنوان يك ويژگي شخصيتي يا توانايي پيش‌بيني افراد در مقابل تاثيرات منفي ناملايمات و احتمال خطر فرض مي‌شود.
*يك وضعيت روحي مثبت يا سلامت رواني (مثل درك مثبت، خودپنداري، پيشرفت تحصيلي موفقيت در وظايف و...) يا فقدان بيماري روحي-رواني به‌رغم وجود يا احتمال خطر تعريف مي‌شود.
*يك فرآيند پويا كه بر كنش بين متغيرهاي فردي و پيراموني تاثير گذاشته و در طول زمان تغيير مي‌كند. اين تعريف به دليل چهارچوب فراگير و تلفيق ويژگي‌هاي فردي با محيطي ايجاد تاب‌آوري بيش از تعاريف قبلي مورد توجه است.
برخی تاب‌آوری را ترکیبی از 6 عامل زير معرفي مي‌كنند:
*فراهم‌سازي حمايت مهربانانه
*طراحي و ارتباط‌سازي براي افزايش اميدواري
*فرصت‌سازي براي مشاركت معنادار
*پيشاهنگي در پيوند‌هاي اجتماعي
*مرزبندي شفاف و سازگار
*آموزش مهارت‌هاي زندگي
خصوصيات «تاب‌آوری»
*برخورداري از تيزهوشي و مهارت عقلاني، توانايي در صميميت و گسستگي
*توانایي در مفهوم‌پردازي موضوعات متعدد، دستيابي فرد به اين اعتقاد كه حق زندگي‌كردن دارد.
*برخورداربودن از توانایي يادآوري و فراخواني اشخاص و موضوعات خوب و نگهداري آنها (نمادهاي خوب) در ذهن
*برخورداري از توانایي در لمس عواطف، به جاي اين كه وي هر زمان كه عواطف مهم وي برانگيخته شدند، آنها را انكار يا سركوب كند.
*داشتن هدف در زندگي
*برخورداري از توانايي جذب و استفاده از حمايت اجتماعي
*برخورداري از توان در نظرگرفتن احتمالات در زندگي و استفاده مطلوب از دستورات اخلاقي جامعه مدني
*نياز و توانایي در كمك به ديگران
*برخورداري از خزانه عاطفي
*كاردان و مبتكربودن
*برخورداري از ديدگاهي نوع‌دوستانه نسبت به ديگران
*برخورداري از ظرفيت تبديل درماندگي آسيب‌رسان به درماندگي آموخته شده
درمجموع می‌توان گفت که تاب‌آوري فرآيندي پويا است كه در آن تاثيرات محيطي و شخصيتي در تعاملي متقابل بر يكديگر اثر مي‌گذارند.
عوامل موثر در انعطاف‌پذیری
در برخی افراد انگار ظرفیت‌های فردی، روانی و شخصیتی‌ای وجود دارد که تجربه‌کردن موقعیت‌های مشکل‌آفرین و تنش‌زا کمک‌کننده است؛ به گونه‌ای که هر قدر هم بر شدت منابع استرس افزوده شود، باز این افراد توان بیرون‌کشیدن خودشان از بحران یا به قولی، تاب‌آوردن سختی‌ها و ناملایمات را دارند. شاید بارز‌ترین نمونه چنین افرادی مردم ژاپن بعد از سونامی گذشته باشند که پس از ویران‌شدن شهرها و از دست‌دادن نزدیک‌ترین افراد زندگی‌شان توانستند زنده بمانند، ثبات عاطفی خود را حفظ کنند، در برابر استرس و فشار سرسختانه بایستند و با نهایت توان با شرایط بسیار ناگوار خود مقابله کنند و مهمتر از همه پس از برطرف‌شدن همه عوامل فشارزا، به‌سرعت و اغلب با ایجاد هیجانات مثبت به حالت عادی طبیعی بازگردند. در زندگی روزمره ما انسان‌ها، ماهیت برخی شرایط و تجارب به گونه‌ای است که افراد خواه ناخواه دچار مشکل می‌شوند؛ به‌طوری که ممکن است سلامت روانی آنها تهدید شود. تاب‌آوری شامل مجموعه‌ای از ظرفیت‌های فردی و روانی است که فرد به کمک آنها می‌تواند در شرایط دشوار مقاومت کند و دچار آسیب‌دیدگی نشود و حتی در تجربه این شرایط مشکل‌آفرین یا بحرانی خود را به لحاظ شخصیتی ارتقا بخشد؛ به عبارت بهتر، تاب‌آوری را می‌توان مفهومی روانشناختی دانست که می‌خواهد توضیح دهد افراد چگونه با موقعیت‌های غیرمنتظره کنار می‌آیند. با این اوصاف تاب‌آوری نه‌تنها افزایش قدرت تحمل و سازگاری فرد در برخورد با مشکل است، بلکه مهمتر از آن حفظ سلامت روانی و حتی ارتقای آن است. تاب‌آوری افراد را توانمند می‌سازد تا با دشواری‌ها و ناملایمات زندگی و شغلی روبه‌رو شوند، بدون این‌که آسیب ببینند و حتی از این موقعیت‌ها برای شکوفایی و رشد شخصیت خود استفاده کنند.
عوامل زیر به انعطاف‌پذیری کمک می‌کند: روابط نزدیک با خانواده و دوستان، نظر مثبت از خود و اعتماد به توانایی‌ها و نقاط قوت خود، توانایی مدیریت هیجانات قوی و تکانشی -مهارت‌های بهتر حس مسائل و ارتباط خوب- احساس کنترل، طالب کمک و استفاده از منابع، خود را به‌عنوان یک انسان منعطف دیدن (نه به‌عنوان یک قربانی)، مقابله با استرس از راه سالم و اجتناب از راهبردهای مقابله‌ای مضر مانند اعتیاد به مصرف مواد، کمک به دیگران و یافتن معنایی مثبت در زندگی خود با وجود وقایع دشوار و مشکلات.
نکات مهم در تببين تاب‌آوري
تاب‌آوري روندي پويا است.
تاب‌آوري وابسته به اوضاع است؛ يعني يك رفتار سازگارانه در يك موقعيت، ممكن است در موقعيت‌هاي ديگر ناسازگار باشد.
تاب‌آوري محصول تعامل ويژگي‌هاي شخصيتي با عوامل محيطي است.
تاب‌آوري در شرايط پرمخاطره دشوار‌تر مي‌شود.
تاب‌آوري قابل يادگيري است.
ویژگی‌های اصلی افراد تاب‌آور
از دیدگاه روانشناسی، افراد تاب‌آور 4 ویژگی اصلی دارند:
احساس ارزشمندی: پذیرفتن خود به‌عنوان فردی ارزشمند و احترام قایل‌شدن برای خود و توانایی‌هایشان. بی‌قید و شرط دوست‌داشتن و سعی در شناخت نقاط مثبت خود و پرورش‌دادن آنها و از طرف دیگر شناخت نقاط ضعف خود و کتمان نکردن آنها. علاوه بر آن سعی می‌کنند که این نارسایی‌ها را با واقع‌بینی برطرف کرده و در غیراین صورت با این ویژگی‌ها کنار می‌آیند.
مهارت در حل مسأله: افراد تاب‌آور ذهنیتی تحلیلی-انتقادی نسبت به توانایی‌های خود و شرایط موجود دارند، در مقابل شرایط مختلف انعطاف‌پذیر هستند و توانایی شگفت‌انگیزی درباره پیداکردن راه‌حل‌های مختلف درباره یک موقعیت یا مسأله خاص دارند. همچنین توانایی ویژه‌ای در تجزیه و تحلیل واقع‌بینانه مشکلات شخصی و پیداکردن راه‌حل‌های فوری و راهبردهای دراز‌مدت برای حل‌وفصل مشکلاتی که به آسانی و سریع حل نمی‌شوند را دارند.
کفایت اجتماعی: این دسته از افراد مهارت‌های ارتباط با دیگران را خیلی خوب آموخته‌‌اند. آنها می‌توانند در شرایط سخت هم شوخ‌طبعی خودشان را حفظ کنند، می‌توانند با دیگران صمیمی شوند و در مواقع بحرانی از حمایت اجتماعی دیگران بهره ببرند؛ ضمن این‌که این‌گونه آدم‌ها می‌توانند سنگ صبور خوبی باشند، وقتی برایشان حرف می‌زنید، خوب گوش می‌دهند و خودشان را جای شما می‌گذارند. در ضمن آنها طیف وسیعی از مهارت‌ها و راهبردهای اجتماعی شامل مهارت‌های گفت‌وگو، آمادگی برای گوش‌دادن به دیگران و احترام‌گذاشتن به احساسات و عقاید دیگران که در تعاملات اجتماعی بسیار مهم است را دارند. افراد تاب‌آور شبكه حمايتي و عاطفي محكمي دارند. چنين ارتباطاتي به آنها كمك مي‌كند، درباره نگراني‌ها و چالش‌هاي خود با كسي صحبت كنند، از مشورت، همدلي و همراهي آنها بهره‌مند شوند، راه حل‌هاي جديد را كشف كنند و درمجموع از لحاظ رواني احساس قدرت و آرامش كنند.
خوش‌بینی: اعتقاد راسخ به این‌که آینده می‌تواند بهتر باشد، احساس امید و هدفمندی و باور به این‌که می‌توانند زندگی و آینده خود را کنترل کنند و موانع احتمالی نمی‌تواند آنها را متوقف سازد.
همدلی: تاب‌آورها دارای توانایی برقراری رابطه توأم با احترام متقابل با دیگران هستند که موجب به هم پیوستگی اجتماعی یعنی احساس تعلق به افراد، گروه‌ها و نهادهای اجتماعی می‌شود.