شهروند| تنش آبی گریبان 6 کلانشهر و 289 شهر را گرفته است. گرمای تابستان زودتر از موعد از راه رسید و حالا در هفته اول تیرماه که آفتاب تندتر از همیشه می‌تابد، «کم‌آبی» خبرساز شده است. ایران که در کمربند خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته، سال‌هاست با خشکسالی دست‌وپنجه نرم می‌کند و تابستان که می‌رسد، این هشدار بار دیگر تکرار می‌شود که اگر در مصرف آب صرفه‌جویی نشود، چاره‌ای نیست جز «جیره‌بندی». این هشدار در روزهای گذشته برای اهالی 5 شهر از کهگیلویه وبویراحمد تکرار شد و حالا برای 289 شهر ایران. هفته اول تیرماه هر سال، «هفته صرفه‌جویی» است اما تغییرات اقلیمی و کاهش منابع آبی باعث شد این نام امسال به «هفته ملی آب» تغییر پیدا کند.
اصفهان، بوشهر، بندرعباس، شیراز، کرمان و مشهد کلانشهرهایی هستند که همراه 289 شهر کشور با عنوان مناطق درگیر با تنش آبی در تابستان امسال از آنها یاد شده است. رحیم میدانی، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا در روزهای گذشته با نام‌بردن از این مناطق مردم را به مدیریت مصرف آب در تابستان دعوت کرد و معنی تنش آبی را این‌طور توضیح داد: «منابع آب موجود و مصرف آنها در حالت سربه‌سر قرار دارد و در این وضعیت، کنترل مصرف از سوی مشترکان به‌ویژه در ساعت‌های پیک مصرف برای پایداری خدمات بسیار تعیین‌کننده خواهد بود.»
احتمال قطعی آب و افت فشار در روزهای گرم
براساس اعلام اخیر وزارت نیرو در بعضی از شهرهای کشور و کلانشهرها ممکن است تنش آبی و کاهش فشار آب ایجاد شود. از طرفی در بسیاری از شهرها ممکن است مصرف بیش از حد، افت فشار به دنبال داشته باشد و قدیمی‌بودن شبکه آن شهرها، بالابردن فشار شبکه آب شهری را غیرممکن کند؛ مثل بوشهر. ایران کشوری کم‌آب با متوسط بارش سالانه 250میلیمتر است و استان بوشهر در بهترین شرایط متوسط بارش کمتری از این مقدار دارد.
ایران درحالی با تنش آبی مواجه است که بیشتر مصرف آب را باید گردن بخش کشاورزی انداخت. مثال واضح این موضوع صادرات محصول آب‌بری چون هندوانه به کشور قطر است. محصولی پرمصرف است که درشرایط بهینه مصرف برای تولید هر کیلوگرم آن حدود 240 لیتر آب مصرف می‌شود. در هفته‌های گذشته اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهوری هم از مشکل جدی کم‌آبی کشور حرف زده: «باید با اصلاح الگوی کشت از منابع آب کشور حفاظت کنیم.» او در سی‌امین جلسه شورایعالی آب مقرر کرد که کمیته‌ای برای پیگیری طرح جامع الگوی کشت تشکیل شود و تا پایان ‌سال ٩٦ طرح آن را به سرانجام برساند. با وجود نقش بخش کشاورزی اما نمی‌توان موضوع مصرف بالای آب شرب را در ایران نادیده گرفت.
حالا در کنار همه این شرایط، سازمان هواشناسی هم خبر داده که دمای هوا در ماه‌های تیر، مرداد و شهریور بین 5/ 0 تا 5/ 1 درجه سانتیگراد گرم‌تر خواهد شد و این سبب می‌شود تا میزان مصرف آب بیشتر از پیش شود. برای مصرف بیش از حد آب می‌توان تهران را مثال زد؛ آمارها می‌گوید که متوسط مصرف آب هر ایرانی در روز 190 لیتر و 40 لیتر بالاتر از استاندارد جهانی است و درست در همین شرایط هر تهرانی در روز حداقل 220 لیتر آب مصرف می‌کند که 70 لیتر از الگوی جهانی بالاتر است. ایران با وجود محدودیت منابع آبی یکی از بیشترین مصارف را در بین کشورهای مختلف دارد، به‌طوری که متوسط مصرف آب خانگی در دنیا برای هر نفر در روز 150 لیتر است.
همین تجربه آماری نگرانی‌ها را برای تابستان بیشتر کرده است؛ نگرانی از افت فشار آب، تأمین آب و قطع آب و برق. به‌طوری که به گفته معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا طبق پیش‌بینی‌ها اگر به ‌دلیل افزایش دما میزان مصرف آب در اوج زمان مصرف بیش از حد انتظار بالا برود، ممکن است حجم مخازن کاهش یابد. بین ساعات 16:30 تا 21 در روزهای غیرتعطیل و ساعات 10 تا 14 و در بعدازظهرها از 16:30 تا 21 در روزهای تعطیل اوج مصرف آب است و فشار زیادی به شبکه آب تحمیل می‌شود.
به گفته میدانی برای شهر گرگان، مشکل دیگری مطرح است؛ تأمین آب. با این حال تصمیم گرفته شده آب این شهر از طریق سامانه‌های آب شیرین‌کن تأمین شود. از سوی دیگر در هفته‌های گذشته روزهای بسیار گرم سیستان‌وبلوچستان با قطعی برق و به تبع آن قطعی آب همراه بود؛ موضوعی که حتی معاون اول رئیس‌جمهوری را به واکنش واداشت که بگوید: «حتی یک ساعت قطعی آب هم سخت است» و دستوراتی برای رسیدگی سریع به مشکلات این استان صادر کند. قطعی آب در گرمای 50 درجه‌ای استان زابل به دلیل قطع و وصل‌ مکرر برق اتفاق افتاد. طبق توضیح معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا، این قطعی مکرر با ایجاد شوک به ایستگاه‌های پمپاژ، ترکیدگی لوله و اتصالات را به دنبال داشت و تأسیسات آب را دچار نقص کرد. با این حال این مشکل با اختصاص 150‌میلیارد تومان به استان سیستان‌وبلوچستان از محل 490‌میلیارد تومان اعتبار پیش‌بینی شده برای شهرهای دارای تنش حل شد.
طبیعت سازش می‌کند
تنش آبی به آب پشت سدها اشاره دارد، هرچند مسئولان وزارت نیرو اکنون از وضع آب ذخیره شده در سدها راضی‌اند اما اگر میزان مصرف در تابستان افزایش یابد حتی با وجود آب پشت سدها، در بسیاری از مواقع تأسیسات پاسخگوی نیاز بیش از حد مشترکان نخواهد بود.
اما آیا همین تنش آبی محیط ‌زیست را هم درگیر می‌کند؟ تالاب‌هایی که در زمستان گذشته و بهار امسال، بارش‌های خوبی را تجربه کردند تا گرما و تبخیر تابستان را بهتر دوام بیاورند.
مسعود باقرزاده ‌کریمی، معاون امور تالاب‌ها در دفتر زیستگاه‌های سازمان محیط‌ زیست در این‌باره به «شهروند» می‌گوید: «تنش آبی در یک منطقه برای جوامع انسانی، مساوی با تنش آبی برای طبیعت نیست. تنش زمانی رخ می‌دهد که میزان آب مدیریت شده کم شود، مثل حالا که منابع شرب برای این 6 استان کافی نیست و آب مخازن سدها و چاه‌ها کمتر شده است. در این شرایط واکنش طبیعت متفاوت است، طبیعت می‌تواند خود را با وضع سازگار کند.»
او ادامه می‌دهد: «منابع آبی تالاب‌ها هم اغلب مدیریت شده است و روی آن سد زده‌اند، اما بخشی از آنها مسیل است و نمی‌توان کنترلی روی آن داشت. در این بخش چه ترسالی باشد و چه خشکسالی، طبیعت سازگاری می‌کند.»
معاون امور تالاب‌ها در دفتر زیستگاه‌های سازمان محیط ‌زیست در توضیح این سازگاری، پرندگانی را مثال می‌زند که «می‌توانند آینده‌نگری کنند و با توجه به خشکسالی، تخم‌های کمتری بگذارند» و همین‌طور «آرتمیاها» که با توجه به نوسان‌های آب، انتخاب می‌کنند که تخم‌گذاری کنند یا زنده‌زا باشند.
اکنون با فرارسیدن تابستان و شدت گرفتن تبخیر آب، دریاچه ارومیه به دلیل حضور آرتمیاها بار دیگر به رنگ سرخ درآمده است. باقرزاده کریمی سرخ شدن دریاچه را نشانه‌ای خوب از سازگاری طبیعت می‌داند: «این سازگاری پیچیده است. آرتمیا‌ها جزو معدود موجوداتی هستند که دو نوع زایش دارند؛ هم زنده‌زایی می‌کنند و هم تخم‌گذاری. این یک معجزه است که آنها تشخیص می‌دهند در شرایط نرمال بچه‌زا باشند و در شرایط استرسی تخم‌گذاری کنند. به‌خصوص که «سیست» آرتمیاها بیشتر از آرتمیای زنده دوام می‌آورد. این قابلیت را سازگاری یا «adaptation» می‌گویند.»
لایحه تالاب‌ها ناجی آنهاست
معاون امور تالاب‌ها در دفتر زیستگاه‌های سازمان محیط ‌زیست اشاره‌ای هم به لایحه تالاب‌ها دارد که به تازگی ابلاغ شده: «قانونی که مجلس به نفع تالاب‌ها تصویب کرد و به دستگاه‌ها ابلاغ هم شد، ناجی تالاب‌هاست. براساس این قانون حقابه تالاب‌ها را سازمان حفاظت محیط‌ زیست تعیین می‌کند و وزارت نیرو موظف به تأمین آن است. در شرایط تنش آبی که آب پشت سدها هم کافی نیست باز هم فرمولی وجود دارد که حقابه‌ای به تالاب‌ها می‌رساند.» او ادامه می‌دهد: «طبیعت با توجه به نوسانات آبی خود را سازگار می‌کند و ما با توجه به همین سازگاری، براساس فرمول موجود، میزان حقابه را حساب می‌کنیم و درنهایت تخصیص حقابه تالاب‌ها، با توجه به شرایط آبی انجام می‌گیرد.»