شهروند| شایعه پشت شایعه است که می‌رسد. یکی می‌گوید از خانه بیرون نروید، اسیدپاش‌ها منتظر شما هستند. یکی می‌گوید تعداد زنانی که در روزهای گذشته در اصفهان به آنها اسیدپاشی شده، خیلی بیشتر از اینهاست و یکی از ناامنی خیابان‌های تهران از حضور اسیدپاشان حرف می‌زند.
هفته‌ای که گذشت پراتفاق بود و پرشایعه. خبر این بود: اسیدپاشی به 4 زن در اصفهان توسط افرادی ناشناس و بعد شایعه‌ها از راه رسیدند و هر روز وارد فاز جدیدی شدند. اینها فقط نمونه‌هایی از پیام‌هایی است که این روزها در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود: «پلیس 110 با اقدامات فراوان خود و با چهره‌نگاری 6 نفر از اسیدپاشان را در ابتدای خیابان منوچهری اصفهان دستگیر کرده و به کلانتری 14 سیدعلی خان بردند. این افراد در این کلانتری به جرم خود اعتراف کردند. پلیس 110 در مراحل لازم درحال بررسی و دستگیری این گروه در روزهای آینده است.»
این پیام دیگری است که در نرم‌افزار ارتباطی وایبر انعکاس گسترده‌ای داشته و از زبان رئیس آگاهی استان اصفهان نقل شده است: «به استحضار می‌رساند از اکنون به بعد در سطح استان پهناور اصفهان تا اطلاع ثانوی هیچ‌کدام از ارگان‌های دولتی از قبیل آب، برق، تلفن یا خرابی و خدمت‌رسانی انجام نخواهد گرفت، زیرا مجرمان اسیدپاشی اخیر استان به دلیل بالا رفتن سطح امنیت استان نمی‌توانند در ملأعام دست به این عمل زشت بزنند و از این طریق با معرفی خود به‌عنوان شرکت‌های ذکرشده برای بازدید کنتورهای ارقام بالا، دست به کار شده‌اند. از همه شهروندان خواهشمندیم از باز کردن در منزل خودداری کرده و به پلیس 110 اطلاع دهید. از تردد بیهوده در سطح شهر تا اطلاع ثانوی اکیدا خودداری می‌شود.»
مسئولان انتظامی اما در چند روز گذشته این شایعات را تکذیب کرده‌اند؛ شایعاتی که فقط به اسیدپاشی‌های احتمالی بعدی محدود نمی‌شود و درباره تعداد واقعی زنان قربانی اسید و تعداد اسیدپاش‌ها در اصفهان است. یکی از این شایعات البته حالا به واقعیت تبدیل شده است. بعد از آن‌که در چند روز گذشته در خبرهای غیررسمی گفته می‌شد تعداد زنانی که مورد اسیدپاشی قرار گرفته‌اند بیشتر از چهار نفری است که پلیس اعلام کرده، حالا این اسماعیل احمدی‌مقدم است که گفته در ماه‌های اخیر هفت یا هشت مورد اسیدپاشی در اصفهان رخ داده است: «صحبت‌هایی که با قربانیان این حادثه شده سرنخ‌هایی به دست آمده و تعدادی فرد مظنون نیز شناسایی شدند، ولی هنوز انگیزه فرد یا افراد معلوم نیست. براساس اظهارات قربانیان در چند روز اخیر به نظر می‌رسد ضارب یک نفر بوده که پیگیری نیروی انتظامی برای شناسایی ضارب ادامه دارد.» این درحالی است که رسول یاحی، معاون سیاسی امنیتی استاندار اصفهان گفته تنها همان چهار مورد اسیدپاشی در اصفهان رخ داده و موارد ذکرشده دیگر کاملاً شایعه است: «مردم نباید به هیچ وجه در موضوع اسیدپاشی به رسانه‌های خارجی توجه کنند، چرا که این رسانه‌ها مسأله را بسیار بزرگ‌نمایی کرده‌اند.» او به مردم گفته به مسئولان اعتماد کامل داشته باشند و موضوع اسیدپاشی در اصفهان آن‌قدر بزرگ نیست که آن را بزرگ جلوه داده‌اند.
این توصیه‌ها اما باعث نشده تا بازار شایعات درباره اسیدپاشی‌ها سرد شود؛ شایعاتی که به نظر می‌رسد تعداد زیادی از مردم آنها را باور کرده‌اند. حالا این جامعه‌شناسان هستند که می‌گویند باید راهی برای مقابله با این شایعات پیدا کرد.
«ناصر قاسم‌زاده»، مدیرعامل انجمن حمایت از سلامت و بهداشت روان جامعه یکی از آنهاست. او در گفت‌وگو با «شهروند» درباره دلایل به راه افتادن شایعات درباره اسیدپاشی‌ها می‌گوید: «وقتی اضطراب در جامعه زیاد باشد، شرایط برای بروز اضطراب و هیجان منفی در مردم بیشتر می‌شود و زمینه برای شایعه‌پراکنی در این موراد هم اوج و شدت بیشتری می‌گیرد. به نظر می‌آید بخشی از این مطلب به این برمی‌گردد که امنیت اجتماعی در بعضی از سطوح خیلی پایین است و زمینه فراهم می‌شود که مردم احساس امنیت عمومی را نداشته باشند. مثلا در روز ما شاهد موارد زیادی مثل کیف‌قاپی، سرقت از ماشین‌ها و ... هستیم که تقریبا عادی شده و ما این را به‌عنوان یکی از مسائلی که هر روز داریم می‌بینیم در اطرافمان با آن کنار آمده‌ایم اما این کنار آمدن دال بر پذیرش نیست. به هرحال ما داریم با یک نگاه ترس‌آمیز با این موضوع زندگی می‌کنیم. معمولا هم می‌بینیم که مالباختگان به نتیجه درستی نمی‌رسند و معمولا شکایتشان را نصفه و نیمه رها می‌کنند.» او ادامه می‌دهد: «این باعث می‌شود که شرایط اضطراب عمومی در کلانشهرها بیشتر شود و وقتی چنین اتفاقاتی مثل اسیدپاشی رخ می‌دهد، بستر عمومی جامعه آن ناامنی را با خود حمل می‌کند و آن را تعمیم می‌دهد. بخشی از سلامت اجتماعی را دولت‌ها موظفند برای شهروندان مهیا کنند که یکی از ارکان اساسی آن امنیت اجتماعی است و وقتی دستگاه‌های اجتماعی ما در این زمینه ضعیف عمل می‌کنند شرایط برای بروز شایعه‌پراکنی و ایجاد ترس بیشتر برای شهروندان مهیا می‌شود. مثلا گاهی می‌بینیم مسئولان نیروی انتظامی می‌گویند اگر کسی از شما کیفتان را خواست به او بدهید تا اتفاقی برایتان نیفتد؛ من فکر نمی‌کنم هیچ جای دنیا به مردم چنین اطلاع‌رسانی کنند. پلیس باید به وظیفه‌اش عمل کند و به مردم یاد بدهد که نترسند.»
قاسم‌زاده می‌گوید: «امروزه در کشورهای پیشرفته ضریب امنیتی توسط دولت‌ها در سطح استانداردهای بسیار بالایی رعایت می‌شود به نحوی که ما شاهد حضور کمرنگ‌تر پلیس در سطح جامعه هستیم اما قدرت اجرایی بیشتر و حضور موثرتر آن در سوح مختلف در جوامعیم. جامعه ما به واسطه جوان بودن حدود 40میلیون نفر افراد زیر 30سال می‌تواند از زمینه آسیب‌های اجتماعی بیشتری برخوردار باشد و به واسطه آن باید از روش‌های تامینی برای حفظ سلامت شهروندان برخوردار باشد. به نظر می‌آید باید طرحی نو درانداخت که در آن اعتماد عمومی بین لایه‌های عمومی و شهروندان از نو بازسازی شده و در عین حال به نیازهای عمومی شهروندان به‌طور جدی توجه شود.» او وجود نداشتن اطلاع‌رسانی شفاف درباره اسیدپاشی‌ها توسط مسئولان رسمی را از دلایل به راه افتادن شایعات مختلف دراین‌باره بین مردم می‌داند: «ما الان اطلاع‌رسانی شفاف نداریم که این اتفاق دقیقا چه بوده است. آیا یک باند هستند یا موضوع چیز دیگری است. در جوامعی که آمار و ارقام جوانان بیشتر است، نهادهای اجتماعی، نظارتی، تربیتی و فرهنگی برای پاسخگویی به نیازهای آنها وظایف سنگین‌تری برعهده دارند. گاهی اوقات ما شاهد بروز پدیده‌هایی از این قبیل در قالب گروه‌هایی که دارای ویژگی‌های خاص بزهکاری‌اند هستیم که باید در جای خود بررسی و چاره‌جویی شود. به هر ترتیب پیشگیری بهتر از درمان است. پاسخگو بودن به نیازهای افراد در سطوح مختلف و در فرآیند رشد انسان از وظایف اصلی نهادهایی مانند خانواده، مدارس، دانشگاه‌ها و دستگاه‌های دولتی حاکم در جامعه است. متاسفانه ما در این قبیل موارد شاهد اطلاع‌رسانی دیرهنگام و غیرشفاف توسط مسئولان مربوطه به شهروندان هستیم و این باعث پخش بیشتر شایعات بین مردم می‌شود.»
مرکز نامعلوم شایعات و سرگردانی برای مردم
«سعید معیدفر»، جامعه‌شناس هم در گفت‌وگو با «شهروند» دلایل مختلفی برای وجود شایعات مختلف درباره اسیدپاشی‌ها در کشور سهیم می‌داند: «شایعه دو مبنا می‌تواند داشته باشد: یک حرکت اجتماعی به آن معنا که می‌خواهد بر حوادث اسیدپاشی در اصفهان تمرکز کند و به جامعه و افراد پیام دهد درباره این‌که این مسأله یعنی اسید پاشیدن به‌عنوان یک امر ناهنجار، بد بودنش افکار عمومی را تحت‌تأثیر قرار داده و خود همین باعث شود که اگر قرار است چنین اتفاقی جای دیگری بیفتد با این حرکت تقریبا خنثی شود. از طرف دیگر بروز این شایعه می‌تواند به نحوی زمینه‌های استمرار چنین حرکتی را از بین ببرد و افکار عمومی علیه چنین اقدامی شکل بگیرد. همچنین بروز این شایعه می‌تواند از سوی کسانی هم باشد که می‌خواهند ترسی را در میان زنان ایجاد کنند که خودشان را جمع و جور کنند، یعنی به عبارتی بگویند مواظب باشید، اگر مراقب رفتار خودتان نباشید ممکن است این اتفاق برای شما هم بیفتد. به هرحال مرکز این شایعات معلوم نیست.»
او ادامه می‌دهد: «متاسفانه در جامعه‌ای که اطلاع‌رسانی به‌طور شفاف از طرق معمول به خوبی انجام نمی‌گیرد و محدودیت‌ها و مشکلاتی برای رسانه‌ها هست، در این‌جا شایعه اهمیت پیدا می‌کند و خودش رسانه بسیار بزرگی می‌شود. این‌جا نمی‌شود به ضرس قاطع دلایل رواج این شایعه را فهمید مگر این‌که آدم این پیام‌ها را دقیق‌تر بخواند و اثرگذاری این پیام‌ها را ببیند تا حقیقت را پیدا کند. این شایعات دو پیام می‌تواند داشته باشد: این‌که حساسیت عمومی بین مردم ایجاد شود. یعنی این بحث اسیدپاشی اگر تا حالا پیامش برای عده‌ای هنوز نرسیده، پیام به دورترین نقاط برود و انزجار از این کار به عبارتی خودش را بیشتر نشان دهد و اگر جایی هم قرار است این اتفاق بیفتد با افکار عمومی خنثی شود. از طرف دیگر ترس و وحشت هم ایجاد می‌کند. این‌که مردم چه کنند در مقابل این شایعات، ما نمی‌توانیم بگوییم. بالاخره وقتی مرجع اطلاعات، کانال شایعه باشد نمی‌توان روی او اثر گذاشت، به‌خصوص اگر شایعه قوی و اثرگذار باشد.»
به عقیده این جامعه‌شناس درحال حاضر شرایطی ایجاد شده که افراد دراین‌باره مستاصل شده‌اند: «مردم و تا حدی مسئولان نمی‌دانند باید با چه نگاهی به این قضیه نگاه کنند. آیا باید این مسأله را حقوقی بدانند یا یک مشکل اجتماعی و به همین دلیل شرایط شفاف صحبت کردن دراین‌باره وجود ندارد. همین بلاتکلیفی باعث شده که شایعات هم اوج بگیرد و کسی هم خیلی شفاف درباره آنها صحبت نکند. ما نمی‌دانیم مرجع این شایعات چیست، آیا گروه‌های فشارند یا بعضی جریان‌های اجتماعی و به همین دلیل به‌طور دقیق نمی‌توان درباره راه‌حل این شایعات صحبت کرد.»
شایعات و نقش صدا و سیما
«حبیب آقابخشی»، آسیب‌شناس اجتماعی اما نقش صداوسیما را در این موضوع مهم می‌داند. او می‌گوید: «رسانه ملی باید کاری کند که اعتماد شهروندان را به خود جلب کند تا منِ شهروند اولین خبرها را از رسانه خودم بشنوم، نه این‌که به سمت دروغ بروم. اگر رسانه ملی مردم را نسبت به معضلات اجتماعی آگاه‌تر کند، یک شهروند دیگر به رسانه‌های خارجی اعتماد نمی‌کند. قطعا آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی در برابر معضلات اجتماعی آفت‌ها را کمتر و به نوعی سلامت قربانیان را تضمین می‌کند.» او ادامه می‌دهد: «به‌عنوان مثال منِ نوعی، به‌عنوان یک شهروند انتظار دارم قبل از این‌که رسانه‌های خارجی با آب و تاب و جهت‌گیری‌های سیاسی اخبار کشورم را بازگو کنند، رسانه ملی خودم وارد میدان شود؛ این درحالی است که اکثر افراد از طریق اخبار شبکه‌های ماهواره‌ای از مسأله اسیدپاشی اخیر در اصفهان مطلع شده بودند که در این شرایط باید حواسمان به جهت‌گیری‌های رسانه‌های خارجی باشد؛ چراکه ممکن است حتی آدم‌هایی که دوستمان نیستند، دست به اقداماتی مثل اسیدپاشی بزنند که به حساب ما گذاشته شود.»