آیدا پیغامی - شهروند حقوقی| یکی از موضوعات مهمی که در حقوق کشورها در برابر یکدیگر مطرح شده و همواره مورد توجه بوده، ممنوعیت توسل به زور، تهدید و جنگ بوده است. این موضوع تا جایی ادامه داشته است که بند 4 ماده 2 منشور سازمان ملل متحد به‌طور صریح اعلام کرده که كليه اعضا در روابط بين‌الملل خود، از تهديد به زور يا استفاده از آن عليه تماميت ارضى و استقلال سياسى هر كشورى يا از هر روش ديگرى كه با مقاصد سازمان ملل متحد مباينت داشته باشد، خوددارى خواهند کرد. بنابراین اگر کشوری، کشور دیگر را تهدید صرف کند و حتی در این رابطه حمله‌ای هم انجام ندهد با این کار حقوق بین‌الملل را آشکارا نقض کرده است.
پيمان پاريس سال 1928 میلادی نخستین سند رسمي است كه براساس آن جنگ ممنوع شده است. براساس ماده دوم اين پيمان که به آن تاكيد شده، طرف‌ها رسما مي‌پذيرند كه اختلاف‌هايشان را فقط از راه‌های مسالمت‌آميز حل‌وفصل كنند. بعد از جنگ جهاني دوم منشور ملل متحد تصويب شد. در منشور، رهايي نسل‌هاي آينده از فاجعه جنگ و پذيرش رفتاري كه در آن از نيروی مسلح هرگز استفاده نخواهد شد مگر به خاطر منفعت عمومي، يكي از اهداف عمده تعيين شد. در این منشور نه‌تنها توسل به نيروهاي مسلح بلكه توسل به زور به هر طریقی که با اهداف ملل متحد ناسازگار باشد، ممنوع است.
پس از جنگ جهانی دوم حقوق بين‌الملل براساس منشور ملل متحد پي‌ريزی و در پی آن روابط بین دولت‌ها در صحنه بین‌المللی براساس آن تعیین شد. به همین منظور همان‌طور که در منشور ملل متحد مشخص شده، هیچ کشوری نباید کشور دیگر را تهدید به استفاده از زور و حمله نظامی کند، به همین منظور هر کشوری هم که عضو سازمان ملل متحد است باید براساس این منشور عمل کند و استقلال و تمامیت ارضی کشورها را بپذیرد. حال اگر کشورها تهدید به حمله نظامی یا تهدید صرف نظامی شدند، بر این اساس می‌توانند از کشوری که آنها را تهدید کرده است، شکایت کنند و این موضوع را به شورای امنیت اطلاع دهند و شکایت خود را پیگیری کنند، زیرا عمل کشور تهدید‌کننده یک عمل متجاوزانه تلقی می‌شود و به همین دلیل کشور متضرر می‌تواند این رفتار را پیگیری کند. آنچه به‌عنوان تجاوز در حقوق بین‌الملل از آن یاد شده است، عبارت است از توسل به زور يا استفاده از نيروهاي مسلح از طرف يك دولت بر ضد حاكميت ملي، تماميت ارضي و استقلال سياسي دولت ديگر. دولت‌ها در برابر تجاوز دولت‌های دیگر می‌توانند به دفاع از خود بپردازند که در حقوق بین‌الملل هم دفاع در مقابل دولت‌ها به دو مورد ختم شده است. مورد اول دفاع انفرادي از خود و مورد دوم دفاع دسته‌جمعي از خود است.
با وجود این، حقوق بین‌الملل در دو مورد به دولت‌ها اجازه استفاده از زور هم داده است. مورد اول در صورت اجراي حق دفاع از خود است و مورد دوم مطابق فيصله شوراي امنيت، درصورت تهديد صلح، هرگونه اخلال صلح يا عمل تجاوز خواهد بود. با وجود این، در عصر حاضر ما شاهد تهدیدهای گاه و بی‌گاه کشورها و حتی اعلام جنگ و حمله جنگی و نظامی به یکدیگر هستیم. ایران و عربستان هم از این قاعده مستثنی نیستند.
داستان تهدید عربستان به امروز و دیروز و مدت زمان کوتاه ختم نمی‌شود. اگر مخالفت ایدئولوژیکی عربستان با ایران پس از سقوط رژیم شاه و روی کار آمدن جمهوری اسلامی ایران را کنار بگذاریم، این قصه از زمانی آغاز شد که دولت صدام سقوط کرد و در پی آن قدرت عربستان در منطقه کاهش یافت. در نظم خاورميانه پساصدام، معادلات منطقه به سود ايران و به ضرر سعودی تغيير كرد. اين تغيير از آن‌جا نشأت می‌گيرد كه عراقِ دوران صدام كه نقش موازنه‌گر در روابط و رقابت‌های ميان تهران و رياض را بازی می‌كرد، ناگهان از ميان برداشته و به حوزه نفوذ ايران اضافه شد. عربستان كه از اين نظم جديد احساس ناخرسندی می‌كرد، در سال‌های پس از صدام تاكنون به شيوه‌های مختلفی تلاش كرده در وضعيت موجود که منجر به نادیده گرفتن قدرت او در منطقه شده است، تغییر ايجاد كند. عربستان که هر بار از شیوه‌های گوناگونی برای تحریک و تهدید علیه ایران استفاده کرده در این راه از هیچ تلاشی فروگذار نکرده و برای ضربه زدن به ایران و گرفتن قدرت آن رخ‌نمايی كرده است. از حمايت از بعثی‌ها در عراق گرفته تا مسلح كردن گروه‌های مخالف بشار اسد در سوريه، اقداماتی كه جملگی به عقیده تعداد بسیار زیادی از کارشناسان منجر به ظهور هيولای خطرناكی به نام داعش شده است. البته بديهي است كه نبايد ظهور داعش را تنها به اين مولفه‌ها فروكاست اما عدم پذيرش نظم جديد خاورميانه از سوی سعودی‌ها نقش كليدی را در اين فرآيند بازی كرده است.
سودای رسیدن به قدرت اول خاورمیانه و گرفتن جایگاه ایران و وحشت از تضعیف قدرت در منطقه، عربستان را هر بار در لباس رزم تازه‌ای علیه ایران نشان داد تا شاید بتواند ایران را به‌عنوان حریف به میدان رزم بکشاند؛ از همراهی با گروه‌های تروریستی و کمک‌رسانی به آنها گرفته تا دفاع تمام‌قد از دشمنان قسم‌خورده ایران مانند اسراییل. با برگزاری انتخابات در آمریکا و رسیدن دونالد ترامپ به قدرت، عربستان هم رزم تازه‌ای برای مبارزه علیه ایران پیدا کرد.
ترامپ که از ابتدا دل خوشی از ایران نداشت و این کشور را تهدیدی برای انجام اهداف خود در خاورمیانه می‌دانست و از طرفی هم طرفداری مانند عربستان داشت با رسیدن به قدرت ناسازگاری خود با ایران را به شیوه‌های مختلفی نشان داد؛ از فرمان منع ورود ایرانیان به آمریکا به بهانه مبارزه با تروریسم گرفته تا مخالفت صریح با برجام و سنگ‌اندازی بر سر اهداف برجام. تلاش‌های آمریکا و عربستان برای رسیدن به قدرت در خاورمیانه تا جایی ادامه پیدا کرد که محمدبن سلمان، جانشین ولیعهد عربستان و وزیر دفاع این کشور در صحبت‌های خود علیه ایران گفت: «ما منتظر نخواهیم شد که جنگ در عربستان دربگیرد، بلکه تلاش خواهیم کرد که جنگ نزد خودشان در ایران باشد
نه در عربستان.»
این صحبت‌های محمدبن سلمان منجر به واکنش مقامات ایرانی شد. به همین منظور محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در مقاله‌ای که در روزنامه العربیه الجدید به چاپ رساند در واکنش به صحبت‌های جانشین ولیعهد عربستان گفت: «اخیرا یکی از مسئولان سعودی تهدید کرده که «جنگ را به داخل ایران» می‌کشاند. من امروز رسما و به نام دولت ایران اعلام می‌کنم ما آمادگی داریم صلح را به همه منطقه و پیش از همه به کشور عربستان سعودی هدیه کنیم.» همین‌طور بهرام قاسمی، سخنگوی وزیر امور خارجه در رابطه با این تهدید می‌گوید: «آنچه ایران طی سال‌های گذشته در کلام و عمل نشان داده، تلاش برای استفاده از نقاط مشترک برای حصول به تفاهم و گشودن باب همکاری با تمام کشورهای منطقه بوده و این‌گونه اظهارات درحالی‌که منطقه تنش‌آلود غرب آسیا بیش از هر منطقه دیگری به تفاهم و همکاری بین کشورها نیازمند است، دور از خرد سیاسی و گامی نادرست و خطایی راهبردی تلقی می‌شود.»
با این حال یکی از بحث‌های اصلی ترامپ در سفری که به عربستان پس از صحبت‌های محمدبن سلمان انجام داد، موضوع مقابله با ایران در منطقه بود که در این سفر بر این موضع بیشتر پافشاری شد و تبعات این تهدیدها تا جایی ادامه پیدا کرد که برخی حمله تروریستی داعش به حرم مطهر و مجلس شورای اسلامی را کار عربستان می‌دانستند. با این وجود تهدید به جنگ یک کشور علیه دیگر کشورها نقض آشکار حقوق بین‌الملل و منشور ملل متحد به‌ویژه بند 4 ماده 2 به‌شمار می‌آید. به همین دلیل تهدیدهای گاه و بی‌گاه عربستان علیه ایران بهانه‌ای برای نوشتن این گزارش شد. با توجه به تمام بحث‌هایی که مطرح شد این سوالات پیش خواهد آمد که حال ایران برای دفاع قانونی از مرز‌های خود در برابر تهدیدها چه کاری باید انجام دهد و این‌که چگونه می‌تواند پیگیر مسائل حقوقی خود در صحنه بین‌الملل در برابر تهدیدها باشد. برای یافتن پاسخ به این سوالات به سراغ حقوقدانان و کارشناسان رفتیم که در ادامه گزارش نظرات آنها را خواهیم خواند.
تهدید به استفاده از زور نقض آشکار منشور ملل متحد است
دکتر مجید عباسی عضو هیأت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی
طبق منشور ملل سازمان ملل متحد و معاهدات و کنوانسیون‌های بین‌المللی هرگونه تهدید به استفاده از زور کاملا غیرقانونی است زیرا زمانی که دولت‌ها منشور سازمان ملل متحد را می‌پذیرند، متعهد شده‌اند نه‌تنها از زور بر علیه دولت‌های دیگر استفاده نکنند بلکه دیگر کشورها را تهدید به استفاده از زور هم نکنند. لذا اقدامی که کشورهایی مانند عربستان‌سعودی انجام می‌دهند و براساس آن برخی از کشورها ازجمله جمهوری اسلامی ایران را تهدید می‌کنند، کاملا به لحاظ حقوقی غیرقانونی است و برخلاف منشور سازمان ملل متحد است. براین اساس، جمهوری اسلامی ایران و هر کشور دیگری که مورد تهدید از جانب کشور دیگر قرار می‌گیرد، می‌تواند این موضوع را به اطلاع شورای امنیت برساند و اعتراض خودش را نسبت به آن کشور در شورای امنیت مطرح کند. عربستان‌سعودی در کنار تهدید با صراحت اعلام کرده که از گروه‌های تروریستی که بر علیه نظام جمهوری اسلامی ایران اقدام می‌کنند، هم حمایت مالی و لجستیکی انجام می‌دهد. این موضوع هم کاملا خلاف حقوق بین‌الملل و برخلاف اصل عدم دخالت در امور داخلی کشورهاست، زیرا مصداق بارز دخالت یک کشور در امور داخلی کشور دیگر محسوب می‌شود و نشان‌دهنده یک عمل خصمانه و خصومت‌آمیز یک کشور بر علیه کشور دیگر است و این موضوع هم از جانب کشور جمهوری اسلامی ایران می‌تواند مورد پیگیری قرار گیرد. دفتر نمایندگی ما در سازمان ملل متحد، اسناد و مدارک و اظهارنظرهایی که مقامات سعودی انجام دادند را جمع‌آوری و ارایه می‌دهد و در ادامه همه این موارد قابل پیگرد در مجموعه سازمان ملل متحد است و قابل اطلاع‌رسانی به شورای امنیت است و تمام این موارد مصداق بارز نقض منشور ملل متحد و هم حقوق
بین‌الملل است.
حال اگر این تهدیدها جدی‌تر شد و حمله‌ای را به دنبال داشت، کشور متضرر می‌تواند از خود در برابر کشور متجاوز دفاع کند. یکی از ضمانت‌هایی که حقوق بین‌الملل دارد و منشور سازمان ملل متحد هم آن را پذیرفته، اصل دفاع مشروع است. طبق این اصل اگر دولتی مورد حمله قرار گیرد، می‌تواند از خود دفاع کند ولی باید شورای امنیت را همزمان در جریان کار خود قرار دهد. زیرا به محض این‌که شورای امنیت به این مسأله ورود پیدا کند و قصد انجام کاری برای ایجاد صلح داشته باشد، طبیعتا بحث دفاع مشروع خاتمه پیدا می‌کند، اما تا قبل از دخالت شورای امنیت دفاع طبیعی است و کشور متضرر می‌تواند در قالب عمل متقابل و در قالب اصل دفاع مشروع که ماده 51 منشور سازمان ملل متحد آن را تأیید کرده است، از خود دفاع کند و هیچ مانعی هم برای آن وجود نخواهد داشت.