سیدمرتضــی میرسراجی پژوهشــگر تاریخ علــم|

واژه لومینسانس (luminescence) برای نخستین‌بار توسط شخصی موسوم به Eilhardt Wiedman در‌ سال 1888 میلادی ابداع شد که معنای آن «انتشار نور سرد» است. بعدها شخص دیگری در‌ سال 1916 میلادی به نام Harvey کلمه «بیولومینسانس» (Bioluminescence) را ارایه داد. در اصل بیولومینسانس، تولید و نشر نور بر اثر یک واکنش شیمیایی -آنزیمی در یک موجود زنده اعم از حیوان یا گیاه است که برخلاف واکنش‌های طبیعی معمول که انرژی به شکل گرما به محیط پس داده می‌شود، در این‌جا انرژی واکنش به صورت انرژی نورانی به محیط عرضه می‌شود. عالم فاضل مرحوم «محمدحسن بن محمدحسین نیستانکی نائینی» (طاب ثراه) در مطرح‌ترین کتاب خود در ضمن اوراد، ادعیه، احراز، علوم غریبه و طرائف متعدد، طریفه‌ای را ذکر کرده که در این جُستار بیان آن خالی از لطف و فایدت نیست. او در کتاب خود چنین مرقوم کرده است: «یکی از معاصرین در کتاب خود آورده که در سفری با سلطان «ناصرالدین شاه قاجار» بودم. در شبی در اردوی کیوان شُکوه، چوبی از صحرا آوردند که مثل «چراغ» یا «پاره اَخگر» روشنی می‌داد بالذات.» لازم به یادآوری است که مرحوم نیستانکی به‌ سال 1331 قمری از این کتاب فراغت جسته اما آنچه باید گفت این است که این مطلب، از برخی جهات قابل توجه است. در طبیعت برخی قارچ‌ها حالت بیولومینسانس دارند، اگر این چوب از قارچ بیولومینسنت آکنده بوده این مسأله‌ای عجیب در دانش امروز نیست اما اگر خود چوب چنین قابلیتی داشته درخور تامل است. صحت فرض نخست بیشتر در این روایت تاریخی صادق است زیرا چوب در اصل موجود زنده نیست و در آن فعل و انفعالات و واکنش‌های شیمیایی - آنزیمی رخ نمی‌دهد. به هر روی ناصرالدین شاه قاجار این شخصیت تاریخی مشهور در طول عمر خود با پدیده «بیو لومینسانس» نیز علاوه بر چیزهای دیگری که دیده، روبه‌رو شده است.
پی‌نوشت
1- نیستانکی، محمدحسن، گوهر شب چراغ، انتشارات بقیه‌الله، چ 3، زمستان 79، ج1، ص 180