مجازات در نگاه عامه مردم زندان است و ولاغیر. این درحالی است که در قوانین انواع مختلفی از مجازات‌ها پیش‌بینی شده است. البته بی‌اطلاعاتی از نحوه مجازات‌ها تا جایی است که بارها شاهد بوده‌ایم تفاوت حبس تعزیری با حبس تعلیقی را افراد نمی‌دانسته‌اند. یا تفاوتی میان حدود و قصاص و مجازات‌های تعزیری قایل نیستند. به‌طور کلی مجازات‌هایی که درنظر گرفته شده‌اند برآمده از شرع و قوانین هستند. آنچه در شرع ذکر شده قابل‌تعدیل و تخفیف نیست و آنچه قانون‌گذار مشخص کرده با توجه به شرایط خاص امکان تخفیف و تشدید مجازات را دارد.
تعریف مجازات‌ها
مجازات در لغت به معنای جزا دادن، پاداش و کیفر و در اصطلاح حقوقی تعاریف متفاوتی از مجازات آمده است: «مجازات عبارت از تنبیه و کیفری است که بر مرتکب جرم تحمیل می‌شود. مفهوم رنج از مفهوم مجازات غیرقابل تفکیک است و درواقع رنج و تعب است که مشخص حقیقی مجازات است.» یا «مجازات واکنش جامعه علیه مجرم» است. در نظام جزایی، زمانی که صحبت از اجرای نوع خاصی از مجازات به میان می‌آید، بدون‌شک اهداف و خواسته‌های عمل موردنظر است. این اهداف در عصر و زمانی دچار تغییرات و دگرگونی شده، چنانچه زمانی مجازات‌ها جنبه اخلاقی و زمانی جنبه ارعابی داشته و گاهی نیز هدف از مجازات اصلاح و تربیت مجرم بوده است. در تعریف مجازات باید جنبه‌های مختلف آن را درنظر قرار گرفت:
1- مجازات ملازمه با عدالت واقعی دارد. پس نخستین نکته در بیان تعریف مجازات، رعایت عدالت است.
2- اگر برای شناخت حقیقت مجازات به تاریخ مراجعه کنیم، ملاحظه می‌شود که مجازات در ابتدای امر عبارت از عکس‌العمل جامعه در مقابل عمل مجرمانه بوده، ولی بعدها که جامعه تشکیلات انتظامی یافت و دولت به وجود آمد، این عکس‌العمل اجتماعی هم شکل حقوقی به خود گرفت. بنابراین مجازات باید هدفی را تعقیب کند و این هدف باید در تعریف کاملا مشخص شود.
3- واضع و اجرا‌کننده مجازات باید در تعریف ذکر شود.
4- محدوده مجازات باید مشخص شود.
مجازات‌ها به ترتیب و تفکیک به شرح زیر توضیح داده می‌شود:
حد: (حدود) به مجازاتی گفته می‌شود که نوع، میزان و کیفیت اجرای آن در شرع تعیین شده و قابل‌تعلیق یا تعطیل‌کردن نیست، البته قاضی دادگاه هم حق کم یا زیادکردن یا تخفیف آن را ندارد، مثل حد زنا، سرقت و مشروب.
قصاص: مجازاتی که جانی به آن محکوم می‌شود و باید با جنایت او برابر شود، نه کم و نه زیاد. مثل قتل یا قطع‌کردن عمدی عضو از بدن که برابر آن دست طرف هم باید قطع شود.
دیه: مالی است که توسط شارع برای جنایت برحسب مورد تعیین شده است.
تعزیر: مجازاتی است که نوع و مقدار آن در شرع تعیین نشده و مقابل حدود است و به‌نظر حاکم (قاضی) واگذار شده، از قبیل حبس یا جزای نقدی و شلاق که میزان شلاق حتما باید کمتر از حد باشد.
مثال: وقتی حد شرب (مصرف مشروبات الکلی) ۸۰ضربه تازیانه است، برای خریدوفروش و نگهداری ۷٤ضربه شلاق درنظر گرفته می‌شود که به شلاق اولی حد و دومی تعزیر گفته می‌شود، ضمنا نحوه زدن شلاق حد با شلاق تعزیری فرق دارد.
مجازات بازدارنده: مجازاتی که از طرف حکومت به‌منظور حفظ امنیت و نظم و مراعات مصلحت اجتماع در مقابل تخلف از مقررات و نظامات حکومتی تعیین می‌شود. از قبیل حبس، جریمه نقدی، تعطیل‌کردن محل کسب، لغو پروانه، محرومیت از حقوق اجتماعی، تبعید، منع اقامت در یک محل و ... البته در میان مجازات‌های که نامبرده شد، اجرای مجازات حبس به شرایط خاص زمان و مکان بستگی دارد. در رابطه با تفاوت مجازات‌های تعزیزی و تعلیقی هم باید به امکان معلق‌شدن مجازات‌ها تحت‌شرایط خاص اشاره کرد. قاضی می‌تواند با توجه به اختیارات قانونی خود، شرایط مجرم و نحوه وقوع جرم به صلاح‌دید مجازات فرد مجرم را تعلیقی صادر کند تا در صورت عدم‌تکرار مجازات انجام نشود و اگر در زمان اجرای حکم تعلیقی فرد مرتکب جرم شود، مجازات تعلیقی هم درنهایت اجرایی خواهد شد.