الهام علمشاهی روزنامه نگار
«آلودگی هوای تهران» ترکیبی است که شنیدنش تکراری شده و گفتنش تکرار مکررات؛ اصلا اگر پایتخت به‌عنوان ابرشهر یا یک شهر صنعتی بزرگ آلوده نباشد، عجیب است. شاید هم عادت کرده‌ایم به هوای آلوده پایتخت، درنهایت اگر خیلی حس تنگی‌نفس، سوزش چشم، حالت‌تهوع داشتیم یا خون‌دماغ شدیم با ماسک بیرون می‌رویم یا روزی را در خانه می‌مانیم تا فردا که هوا بهتر شود، گاهی هم دعا می‌کنیم بادی بوزد یا بارانی بیاید تا آلودگی‌ها را بشورد و ببرد. اغلب روزها با شنیدن میزان شاخص آلاینده‌ها با این عنوان که «امروز هوای تهران ناسالم یا برای گروه‌های حساس ناسالم است» در اخبار، کمی تاسف می‌خوریم و چند دقیقه موضوع را به‌طور کل فراموش می‌کنیم. اما آیا واقعا تا ابد می‌توان با همین شرایط زندگی کرد؟ اصلا کسی به این موضوع فکر می‌کند که خیلی از همین افراد گروه‌های حساس به‌خاطر همین هوای آلوده جان خود را از دست می‌دهند؟ چرا تاکنون هیچ‌یک از کارشناسان و مسئولان اذعان نکرده‌اند که به فرض مثال حداقل یا حداکثر تا 10سال آینده، تهران با این تدابیر یک شهر سالم با هوایی پاک خواهد شد؟ چراها و چراها بسیار است. اما تنها کاری که از دست رسانه‌ها برمی‌آید، گوشزد این مشکل به مسئولان و کارشناسان است. در همین زمینه «شهروند» با دکتر بهروز دهزاد، کارشناس محیط‌زیست و عضو هیأت‌علمی دانشگاه شهیدبهشتی گفت‌و‌گویی داشته و این موضوع را بررسی کرده است. به‌گفته این کارشناس یکی از مهم‌ترین و بدترین عامل آلودگی هوای تهران تردد خودروهای گازسوز است. شرح این گفت‌و‌گو را در ادامه می‌خوانیم.
در ابتدا نگاهی به وضع آلودگی هوای پایتخت از دیرباز تاکنون و اقداماتی که برای حل آن شده است، داشته باشیم.
بحث آلودگی هوا بیش از 50سال است که در کشور وجود دارد و من هم خوشبختانه یا متاسفانه از همان ابتدای وقوع این پدیده، در جریان این امر قرار گرفتم. نخست در دهه 50 شمسی مسأله آلودگی هوای تهران را داشتیم و کم‌کم به مرور زمان این آلودگی به دیگر شهرهای بزرگ نیز سرایت کرد؛ این‌جا هم متاسفانه یک‌سری افراد بی‌صلاحیت و سودجو، با استفاده از قدرت و روابطی که داشتند خود را کارشناس جا زده و وارد این مبحث شدند. معضل آلودگی هوا، معضل شناخته‌شده‌ای در دنیاست و همچنین پرونده دقیق شهرهای بزرگ دنیا که دچار آلودگی هوای حتی شدیدتر از کشور ما شده‌اند، وجود دارد که می‌توانیم از راهکارهای این کشورها برای حل معضل آلودگی هوا مبنی‌بر این‌که چه کارهایی انجام دادند و چگونه این آلودگی را از بین بردند، نهایت استفاده را ببریم. درواقع قدم‌به‌قدم مطالعات این کشورها منتشر شده و در اختیار همه قرار گرفته است. اما نکته قابل تامل این است که کسانی که تاکنون توسط مسئولان امر انتخاب شده‌اند تا مسأله آلودگی هوا را پیگیری کنند، حتی یک مورد از این تحقیقات و مقالات منتشرشده را مطالعه نکرده‌اند.
مهم‌ترین دلیل آلودگی هوای پایتخت چیست؟
آلودگی هوای تهران، یکی از خطرناک‌ترین انواع آلودگی هوای شهرهاست، طبق اعتراف سازمان محیط‌زیست، آلودگی هوا تا 80درصد، ناشی از تردد خودروهاست که این موضوع کاملا درست است. بنابراین زمانی‌که محتوای آلاینده‌های هوای تهران را بررسی می‌کنیم با یک عامل کشنده و اصلی با عنوان «اکسیدهای ازت» برخورد می‌کنیم. معمولا در طبیعت اکسیژن با ازت ترکیب نمی‌شود، مگر در شرایط بسیار خاص نظیر حرارت‌های بسیار بالا و تحت فشار که این شرایط در موتور خودروها به‌وجود می‌آید، به این مفهوم که چون هر واحد بنزین باید با دو واحد هوا مورداحتراق قرار بگیرد و با توجه به این‌که 80درصد هوا ازت است، بنابراین اکسیدهای ازت در موتور خودروها ایجاد و از طریق اگزوز خارج می‌شود. از همه مهم‌تر و بدتر، «گازسوز کردن خودروها» است که آلودگی هوا را چند 10 برابر کرده؛ با وجود این‌که یک واحد بنزین با دو واحد هوا می‌سوزد، یک واحد گاز با پنج واحد هوا می‌سوزد و به این مفهوم است که به مراتب اکسیدهای ازت بیشتری تولید و در هوا پخش می‌کند. اگر شما به‌طور اتفاقی پشت سر یک خودروی گازسوز بایستید، بوی زننده‌ای به مشام‌تان می‌خورد که این همان اکسیدهای ازت هستند. اما بازهم متاسفانه کسی هیچ توجهی به این امر نمی‌کند.
در دیگر نقاط دنیا چگونه با این معضل برخورد می‌شود؟
آلودگی هوای تهران، دقیقا شبیه آلودگی هوای شهر لس‌آنجلس در ایالت‌متحده آمریکاست، اما آنها با مطالعه دقیق عامل اصلی که همین اکسیدازت بود، توانستند با راهکارهای متناسب، شهر و خودشان را از این آلودگی نجات دهند. اما متاسفانه زمانی‌که من این مسأله را در نشست‌های مختلف مطرح می‌کردم، نماینده وزارت نفت با خشونت برخورد و بدون هیچ استدلالی این موضوع را به‌شدت رد می‌کرد. اما آقایان بدانند کیفیت بنزین‌ها مناسب نیست که با حج بیشتری از هوای محیط مورد احتراق قرار می‌گیرند، چون میزان «اکتان» آنها پایین و ناخالص هستند، در نتیجه اکسیدهای ازت بیشتری تولید می‌کنند.
تاکنون راهکاری بوده که بتواند میزانی از این آلاینده‌ها کم کرده یا وسیله‌ای بوده تا به این شرایط کمک کند؟
در بین تمام وسایلی که برای جلوگیری از خروج اکسیدهای ازت در دنیا ساخته شده، یک وسیله ساده و خیلی ارزانقیمت وجود دارد، یک کاتالیزوری که به لوله اگزوز خودروها وصل می‌شود. قیمت حال حاضر این وسیله را نمی‌دانم، اما سال‌ها پیش، اوایل دهه 60 که روی این موضوع تحقیق می‌کردم چیزی حدود 18هزار تومان بود که هر 6ماه مایع داخلش عوض می‌شد و تمام اکسیدهای ازت، از دود خروجی موتور خودروها گرفته می‌شد. اما به جای این اقدام، مسئولان آمدند یک وسیله بسیار گرانقیمتی را که از نظر مکانیکی هم نگهداری آن بسیار مشکل بود، در خودروهای گازسوز نصب کردند که همان ابتدا با شکست مواجه شد و از آن صرف‌نظر کردند. حتی در اوایل سال‌های 60 من، هم در سخنرانی‌هایم، هم در مطالبی که می‌نوشتم، ساخت این وسیله در داخل کشور را بارها اعلام کردم، اما متاسفانه راه به جایی نبردم.
آلوگی هوا روی مردم و به‌ویژه گروه‌های حساس چه پیامدها و تاثیری دارد؟ آیا تحقیقی هم در این زمینه انجام شده است؟
کافی است یک روز زمان بگذارید و سراغ یکی از بخش‌های تنفسی یکی از شهرهای تهران بروید؛ خواهید دید که از صبح تا شب چه میزان مردم در نتیجه تنفس هوای آلوه تهران، دچار ناراحتی و نارسایی می‌شوند که حتی در بسیاری موارد منجر به فوت هم شده است. اما به دلیل جمعیت 12 تا 14میلیونی پایتخت، به‌طور عینی مشخص نیست که روزانه چند نفر به این دلیل فوت می‌شوند. خاطرم هست سال 1374 یا 76 یک وارونگی بسیار شدیدی در تهران رخ داد که من تعدادی از دانشجویانم را مسئول پیگیری این مسأله کردم و آنها را برای بررسی‌های بیشتر به بهشت‌زهرا فرستادم، در مدت این پنج روز، آماری به دست آوردیم که واقعا برایمان باورنکردنی و شوک‌آور بود. آمار تلفاتی که در این پنج روز 5 برابر شده بود، برای هیچ‌کدام هم علت مرگ آلودگی هوا نوشته نشده بود و تنها دلایلی نظیر سکته‌قلبی، مغزی و نارسایی تنفسی عنوان شده بود. در حقیقت آمار این پنج روز گویای واقعیت‌های تلخ آلودگی هوا در 20سال پیش است، اما مسلما از 20سال پیش تا به الان کیفیت هوا وخیم‌تر و میزان آلاینده‌ها هم خیلی بیشتر شده است.
در پایان اگر نکته‌ای باقی‌مانده بفرمایید.
درک نمی‌کنم چرا واقعا ما به‌جای رفتن سراغ راه‌حل‌های ساده و عملی، به دنبال راه‌حل‌های پیچیده، سخت و پرهزینه می‌رویم؟! من چندین بار از سوی مسئولان وزارت صنایع و معادن و همچنین وزارت نفت به‌شدت مورد حمله واقع شدم. حتی ورودم به شهر اهواز را ممنوع کرده بودند و همه کلاس‌های درسم را نیز کنسل کردند. متاسفانه این بی‌توجهی مسئولان، باعث سنگین‌تر‌شدن روز‌به‌روز آلودگی هوای تهران شده است. خود من به خاطر آلودگی هوای شهر، در تهران زندگی نمی‌کنم و 6-5 سالی است به زادگاهم در شمال تهران بازگشته‌ام و در روستایی زندگی می‌کنم؛ چراکه یک روز در تهران نمی‌توانم نفس بکشم.