روزنامه شهروند کد خبر: 87806 تاریخ خبر: ۱۳۹۵ پنج شنبه ۲۳ دي برخی اصطلاحات و مفاهیم شایع در مدیریت و فرماندهی سوانح و بلایا با ادبیات «امدادی» بیشتر آشنا شویم پدیده Phenomenon: هر چیزی که در جهان هستی وجود دارد، اعم از طبیعی و غیرطبیعی (مربوط به بشر و آثار بشری) مخاطرهHazard : آن دسته از پدیده هایی را گویند كه جامعه ای را در معرض تأثیرات خود داشته و پتاسيل آسیب زدن به جان، دارايي، اعتبارات، توانمندي ها و محیط زیست آن را دارند. این مخاطرات يا طبيعي هستند (Natural) مانند گسل، نزولات آسمانی، گرما و سرما، بادهای تند، آتشفشان غیرفعال، برف انباشته شده روی ارتفاعات و... يا مصنوع بشرند(Manmade) مانند سد، بمب، هواپیما، صنایع شیمیایی، هسته ای... این مخاطرات، ممکن است که در داخل قلمرو جامعه موردنظر ما قرار داشته باشند یا اگر هم در خارج از جامعه ما قرار دارند اما تناوب، شدت و وسعت وقوع آنها قطعا بر جامعه ما تاثیرگذار است. تهدید Threat: تظاهرات، صورت و حالت ضربه زننده و خسارت بار و مختل کننده حاصل از مخاطرات كه می تواند آسیب ها و خساراتی را بر جامعه (انسان ها و متعلقات آنان) وارد سازد. این تهدیدات نیز يا طبيعي هستند (Natural) مانند سيل، زلزله، بهمن، صاعقه، طوفان، رانش و... يا ساخته دست بشر(Manmade) مانند شکستن سد، انفجار بمب، سقوط هواپیما، نشت مواد خطرناک، آتش سوزي، جنگ و تروريسم. بنابراین، کوه آتشفشان یک مخاطره یا Hazard است. وقتی توده های خاکستر از دهانه آن متصاعد شود، تهدید است برای هواپیماها و اگر توده های مذاب از آن سرازیر شود، تهدید است برای جوامعی که در مسیر مذاب ها قرار دارند. یک سد، با میلیون ها مترمکعب آبی که در پشت آن ذخیره شده است، یک مخاطره محسوب می شود، زیرا پتانسیل آسیب زدن به جوامع پایین دست را دارد. این سد در اثر فرسودگی و مراقبت ناکافی می تواند به تهدید تبدیل شود. لوله کشی گاز در منزل فی نفسه یک مخاطره است. وقتی بوی گاز را استشمام کنید، با تهدید مواجه شده اید. هواپیمایی که از فراز آسمان یک شهر می گذرد، یک مخاطره است و زمانی که دچار نقص فنی می شود، دیگر یک تهدید است. حادثه، تصادف: Accident رخداد یا واقعه اي ناخواسته، ناگوار و خسارت بار (جانی و مالی)، تحت تأثیر مخاطرات اما محدود كه اگرچه پاسخ اضطراري به آن ضروري است اما پتانسيل مختل کردن روند طبیعی جامعه را ندارد و اغلب توسط نيروها يا تيم هاي تك مأموريتي محلي مانند اورژانس، امدادونجات و آتش نشاني قابل كنترل است. مانند سقوط یک فرد در چاه، تصادفات محدود رانندگی که منجر به تلفات انبوه یا اختلال در ترافیک نشود، رفتن یک اسکی باز به کام بهمن. سانحه: Incident رويداد یا حادثه ای خسارت بار كه توسط مخاطرات طبيعي (سيل، زلزله، طوفان و...) يا انسان ساز (آتش سوزي و...) ايجاد مي شود، پاسخ اضطراري به آن ضروري است، زیرا روند طبیعی جامعه را مختل کرده و درصورت عدم اقدام به موقع و موثر مي تواند توسعه یافته و به Disaster تبدیل شود. مقابله با سانحه اغلب تداخل نيروها و تيم هاي سازماندهی شده متعددي را از دستگاه هاي پاسخگو، تحت مدیریت و فرماندهی یکپارچه مي طلبد. مانند تصادفات زنجیره ای در جاده ها، آتش سوزی در کارخانه، ساختمان یا جنگل ها، سقوط بهمن روی جاده یا روستا، زلزله، سیل و... بليه: Disaster (در ايران به بحران ترجمه مي شود) سانحه اي است مهارنشده و رو به گسترش كه كنترل آن از توان، امكانات و منابع محلي خارج است و طي آن تأسيسات زيربنايي و روند طبیعی جامعه کاملا دچار اختلال شده، جان و مال انسان هاي زيادي آسیب دیده و دچار تهديد جدي مي شود. بحران: Crisis يك وضعيت اضطراري كه نياز به پاسخ داشته مي تواند در سياست، امنیت، اقتصاد، فرهنگ يا در هر روند برنامه ريزي شده و زيربنايي جامعه اختلال جدي ايجاد كند، مانند كودتا، بحران اقتصادي، فرهنگي يا بيكاري، منازعات مسلحانه و اغتشاشات. آسيب پذير: Vulnerability نقاط ضعف يك جامعه از نظر موقعيت اقليمي، مقاومت و وضعيت سازه ها، آمادگي انسان ها و آمادگي سازمان هاي ذيربط در مقابل تهدیدات. خطرپذيری: Risk خسارات احتمالي سوانح بر جان، اموال، سلامت، محیط زیست، نسل های آینده، سرمایه ها و خدمات جوامع كه در آينده مي تواند ايجاد شود. خطرپذيري، رابطه مستقيم با ماهيت مخاطره (شدت، وسعت و تواتر وقوع) و آسيب پذيري جامعه و رابطه عكس با كارايي مديريت بحران و ظرفیت های (نقاط قوت) جامعه دارد. كاهش خطرپذيري: Risk Reduction تمهيدات و راهبرد از پيش طراحي شده جهت ایجاد آمادگی (Preparedness) و كاهش آسيب پذيري (Vulnerability Lessen)، افزايش توانمندي(Capacity Building) يك جامعه و همچنين پيشگيري از حدوث مخاطرات(Prevention) و اينكه مخاطرات در صورت بروز، خسارات كمتري را از خود به جاي گذارند(Mitigation) . پيشگيري: Prevention تمهيداتي كه جهت جلوگيري از وقوع يا خسارات جاني و مالي مخاطرات انديشيده و اجرا مي شود، مثل احداث سد و ایجاد پوشش گیاهی جهت جلوگيري از جاري شدن سيل يا نصب دكل هاي ضدصاعقه روي سازه هاي بلند به منظور پيشگيري از خسارات ناشي از صاعقه یا به حداکثر رساندن تمهیدات یا ضریب ایمنی پرواز هواپیماها برای پیشگیری از سقوط. كاهش شدت خسارات سوانح و بلایا (یا کاهش آثار مخاطرات): Mitigation اقداماتي كه طي آن چنانچه نتوان از حدوث سانحه يا بليه جلوگيري کرد، در عوض بتوان آثار زيان بار و خسارت آور آن را به حداقل رساند، مانند مقاوم سازي ساختمان ها و تأسيسات زيربنايي در مقابل زلزله، آمادگي هاي لازم از نظر برنامه ريزي، سازماندهي، آموزش و تمرين جهت مقابله به موقع و موثر با سانحه يا پاسخ كارآمد و كنترل موثر سانحه پس از حدوث آن. در برخی رفرانس ها، پيشگيري یا Prevention را زیرمجموعه Mitigation قلمداد می کنند و در تعریف Mitigation اینگونه بیان می دارند که عبارت است از تمهیدات و اقداماتی که یا از وقوع رخدادهای خسارت بار جلوگیری می کند یا در صرت وقوع از شدت و خسارات کاسته یا به طورکلی پیامدهای آن را به حداقل ممکن می رساند. آمادگي: Preparedness وظايف و فعاليت هاي برنامه ريزي شده جهت ايجاد، حفظ و بهبود توانايي هاي جامعه یا سازمان به منظور پيشگيري، كاهش خسارات، محافظت، واكنش و بازسازي در سوانح و بلايا. اقداماتی از قبیل برنامه ریزی، سازماندهی، تجهیز، آموزش، تمرین و مانور و نهایتا بازنگری و به روز نگهداری سیستم. مقابله یا پاسخ: Response شامل اقدامات فوري و سيستماتيك حين سانحه جهت نجات جان انسان ها، حفاظت از اموال، دارایی ها، شریان های حیاتی و برآوردن نيازهای ضروری نظير سرپناه، غذا، آب، بهداشت و امنيت است. آمادگي جهت مقابله با سانحه: Preparedness for Response آن بخش از برنامه ريزي، سازماندهي، جذب، آموزش منابع انساني، تجهيز و تمرين جهت پاسخ موثر به سانحه. احيا، بازیابی، بهبود یا بازگشت به حالت طبيعي: Recovery ارایه، هماهنگي و اجراي خدمات و برنامه هاي بازتوانی، بازسازي و ترميم مناطق آسيب ديده از سوانح و بلايا و اقدامات اساسي جهت بازگرداندن وضعيت اقتصادي، سياسي، رفاهي، محيطي و سلامت جامعه به وضعيت عادي در میان مدت و به صورت موقت (بازتوانی یا Rehabilitation) و بلندمدت و اساسی (بازسازی یا Reconstruction). به عنوان مثال، اسکان بازماندگان از سوانح و بلایا در کانکس یا چادر، بازتوانی و ساخت بناهای فروریخته و اسکان مردم در ساختمان های مسکونی، بازسازی محسوب می شود. حسب تعریفی دیگر، درمان و بازگرداندن انسان ها به وضع طبیعی را از نظر روحی، جسمی و حتی اجتماعی، بازتوانی گفته و ترمیم و ساخت مجدد اجزای فیزیکی و سازه های جامعه را بازسازی قلمداد می کنند. نجات: Rescue اقدامات اضطراري جهت يافتن، رهاسازي، اقدامات درمان اضطراري و انتقال قربانيان سانحه توسط نيروهاي مجهز و آموزش ديده. امداد: Relief اقدامات اضطراري جهت بقاي انسان هاي نجات يافته و بازمانده از سوانح و بلايا نظير سرپناه اضطراري، تغذيه، بهداشت و تأمين آب و پوشاك. مركز یا ستاد عملیات اضطراري: (Emergency Operating Center (EOC فضا يا ساختماني كه جهت استقرار مسئولان و نمايندگان دستگاه هاي ذيربط در مديريت بحران طراحي شده است تا در اين مكان هماهنگي بين بخشي و تصميم سازي با توجه به اطلاعات دريافتي به منظور پشتيباني هدايت عمليات مقابله با سانحه انجام پذيرد. در واقع این مرکز، ماهیت ستادی داشته و فرماندهی نمی کند، بلکه با مدیریت صحیح منابع و هماهنگی های لازم، از فرماندهی میدانی سانحه حمایت می کند. سامانه مدیریت سانحه: IMS) Incident Management System) سامانه اي يكپارچه است كه در تمام سطوح كشوري (تحت عنوان NIMS)، استاني، شهري، محلي و سازمانی قابل اجرا است و در سوانح و بلایا، بدون توجه به علت، اندازه و پيچيدگي آنها همه سازمان ها را به شكلي موثر و كارآمد براي پيشگيري، ايجاد آمادگی، ارایه پاسخ و بازگشت به حالت طبيعي، هم راستا مي کند. این سامانه در شرایط اضطراری (بحران)، فرماندهی ستادی را تشکیل می دهد که در EOC یا مرکز عملیات اضطراری مستقر می شود. سامانه فرماندهي سانحه: ICS) Incident Command System) سامانه و سازوكاري عملياتي و اصطلاحا میدانی شامل ساختار سازمانی، برنامه، تجهیزات، دستورالعمل های عملیاتی استاندارد شده که مأموریت آن در زمان پاسخ بوده و پست آن (ICP) در نزديكي منطقه سانحه ديده جهت انجام اقدامات ميداني به منظور ارایه خدمات فوریتی، نجات، امداد، کنترل خسارات وارده بر تأسیسات حساس و محیط زیست و نیز ارایه ساير خدمات پشتیبانی به حادثه ديدگان در صحنه عملیات استقرار می یابد. برنامه براي بليه (بحران): DP) Disaster Plan) قسمتي از برنامه ريزي استراتژيك يا راهبردي يك سازمان/ جامعه كه در آن اشاره هاي اجمالي و كلي به برنامه ها، فعاليت ها و روش هاي مديريت بحران در تمام ابعاد آن (پيشگيري، كاهش آثار مخاطرات، آمادگي، مقابله و بازسازي) شده است.