روزنامه شهروند کد خبر: 74284 تاریخ خبر: ۱۳۹۵ دوشنبه ۱۵ شهريور روایت جهانگردان و خاورشناسان از شیفتگی تاریخی ایرانیان به شنیدن رخدادهای تاریخی ملت شفاهی | آبان روزگار | روزنامه نگار| آرتور میلسپو، کارشناس مالی و حقوقدان آمریکایی که در اواخر روزگار قاجار برای اصلاح مالیه به استخدام دولت ایران درآمد، در کتاب <<مأموریت آمریکایی ها در ایران>> درباره گسترش کتاب و کتاب خوانی در جامعه ایران آن زمانه می نویسد <<در ایران کتابخانه عمومی به معنی واقعی وجود ندارد. نوشتن و چاپ کتاب به زبان فارسی به ندرت اتفاق می افتد و مطبوعات ایران هنوز آن طور که باید، اثری در پیشرفت فرهنگ جامعه ندارند>>. این روایت میلسپو را اگر در کنار توصیف ویپرت بلوشر، سفیر آلمان در ایران عصر پهلوی اول بگذاریم، می توانیم به قلمروی یکی از ویژگی های تاریخی ایرانیان از نگاه جهانگردان گام بگذاریم. بلوشر در سفرنامه اش می نویسد <<روایات شفاهی در مشرق زمین کاملا جنبه ای دیگر، متفاوت از آنچه در مغرب زمین است، به خود می گیرد. و به آن خیلی بیشتر از اخبار مستند مکتوب اهمیت می دهند>>. ایرانیان به تاریخ شفاهی بسیار علاقه مندند؛ این نتیجه گیری، وجه مشترک بسیاری از سفرنامه های جهانگردانی تاریخی به شمار می آید که در دوره های گوناگون به این سرزمین پای گذارده اند. این گزاره را می توان به گونه ای دیگر نیز تفسیر و تعبیر کرد؛ ایرانیان به تاریخ مکتوب و نیز به نوشتار در زندگی اجتماعی خویش بی میل اند. جست وجو در منابع سفرنامه ای، تصویرهایی روشن از این ویژگی اجتماعی ایرانیان در دوره های گوناگون به ما نشان می دهد. نخست با دو اشاره از ادوارد براون، خاورشناس انگلیسی، بررسی خود را آغاز می کنیم. او که در دوره قاجار به ایران سفر کرد، در کتاب <<یک سال در میان ایرانیان>> درباره یک شیوه ویژه آگاهی یابی در جامعه ایران سخن می راند که می تواند به شیفتگی تاریخی ایرانیان در زمینه دست یابی به آگاهی بازگردد <<در ایران شایعات خیلی سریع منتشر می شوند، برای اینکه در این کشور روزنامه زیاد وجود ندارد که مردم اخبار و حوادث را از مطالعه جراید به دست آورند و یگانه وسیله کسب خبر، و انتشار وقایع، شایعه است و چون ایرانی ها و مخصوصا سکنه تهران و اصفهان و شیراز و غیره خوش مشرب و اجتماعی هستند و صحبت و معاشرت را دوست می دارند، لذا شایعات به سرعت منتشر می گردند>>. براون در جایی دیگر، شاید برای نشان دادن درستیِ نظرش درباره علاقه ایرانیان به سنت شفاهی که در قالب شایعه پسندی بروز یافته است، قرینه ای می آورد <<شماره کتابفروشی ها در شیراز زیاد نیست و از دو تا سه تجاوز نمی نماید و تمام کتاب هایی هم که در آنجا فروخته می شد از تهران می آمد، زیرا شیراز چاپخانه و وسایل طبع کتاب را ندارد و اگر اشتباه نکنم در ایران جز تهران و اصفهان و تبریز در جای دیگر چاپخانه نیست>>. تمایل به سنت شفاهی در میان ایرانیان، به اندازه ای توجه جهانگردان تاریخی را به خود کشانده است که آنان را از حوزه کتاب و کتاب خوانی برون آورده، به جست وجوی نشانه هایی از این علاقه، در دیگر بخش های زندگی ایرانیان نیز برانگیخته است. کارلا سرنا، بانوی ایتالیایی که در زمان ناصرالدین شاه قاجار به ایران آمده است، در سفرنامه اش، نخست تاکید می ورزد <<در ایران سند کتبی ارزش زیادی ندارد>>. اشاره او به رفتار منشی وزیر خارجه ایران درباره یک شکایت نامه است که وزیر بدون اعتنا به نوشته متن، آن را به گوشه ای پرتاب کرده است <<منشی که عمل رئیس خود را می بیند و کاغذ را بیهوده می پندارد، برای جلوگیری از بادی که از شیشه شکسته می وزید، آن را به پنجره می چسباند>>. او بدین ترتیب نتیجه می گیرد <<ایرانیان قرارها و معاملات شفاهی را ترجیح می دهند، زیرا از این که زیر قول خود بزنند غمی ندارند و ترجیح می دهند که مضمون ضرب المثلی را به کار بندند که می گوید: <<نوشته ها می مانند و گفته ها پر می گیرند>>. برخی جهانگردان با بررسی ویژگی های مردمان جامعه ایران و رسیدن به نتیجه هایی همچون آنچه پیش تر از سفرنامه ها خواندیم، برآن می شوند شیفتگی تاریخی ایرانیان به گفتن و شنیدن رخدادهای تاریخی و باستانی گذشته از زبان خود و دیگران، از آنان در گذر زمان، یک ملت شفاهی ساخته است. روایت روشن آرتور دوگوبینو، فیلسوف فرانسوی در این زمینه می تواند بیانگر این نگاه باشد. کاردار و وزیرمختار فرانسه در ایران عصر قاجار، ایرانیان را مردمانی می داند که در هر شرایط به گفتن و شنیدن تاریخ بسیار شیفتگی دارند <<در ایران هرگز کسی را ندیدم که در پست ترین شرایط اجتماعی باشد و کلیات تاریخی را که با آفرینش جهان شروع می شود و به سلطنت پادشاه فعلی خاتمه می یابد، نداند>>. او البته تصریح می کند همین علاقه به تاریخ شفاهی، موجب شده است آن ها بسیاری از مطالب را با هم مخلوط کنند <<برایشان جمشید شکوه و فریبندگی خاصی دارد، رستم قهرمان ملی است، و شاه عباس کبیر- اگر حرف چاروادارها را باور کنیم- تقریبا کلیه کاروانسراهای ایرانی را ساخته است. این سؤال را از این جهت مطرح نمی کنم که برای اطلاع از تاریخ ایران، نباید به مردم عامی این کشور مراجعه کرد، بلکه فقط متذکر می شوم که حتی برای این اشخاص تاریخ گذشته ملت موضوعی جالب به شمار می رود و اوقات فراغت خود را با لذت به شنیدن داستان های تاریخی می پردازند و یا این که به سخنان افراد تحصیلکرده گوش می دهند که به شنوندگان خود آنچه را که نمی دانند می آموزند>>. این روایت جهانگرد فرانسوی را در <<سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس>> انگلیسی نیز در قالبی دیگر می توان خواند <<ایرانیان به آسانی تحت تاثیر فصاحت و بلاغت واقع می شوند>>. گوبینو در ادامه توصیف خود از این ویژگی جامعه ایرانی، به اجتماعاتی اشاره می کند که بارها با آن ها روبه رو شده است <<گوینده و شنوندگان به طور یکسان در پست ترین شرایط اجتماعی قرار داشتند. این جلسات درس در کنار یک دیوار خرابه یا یک قنات تشکیل می شد که همه روی زمین چمباتمه می زدند، ولی چنان سکوت و دقتی بر آنان حکمفرما بود که گویی در یک سالن رسمی در صندلی های راحتی پیرامون میزی با روکش ماهوت سبز نشسته اند>>. فیلسوف فرانسوی باز به رخدادی اشاره می کند تا بتواند عقیده خود را درباره هوسِ ایرانیان به شنیدن رخدادهای تاریخی شان، بیش تر به خواننده کتاب <<سه سال در آسیا>> برساند <<در خلال چهار ماه که در بیابانی در فاصله بیست فرسنگی تهران چادر زده بودم، خدمتکاران من هر شب در چادر یکی از پیشخدمت ها جمع می شدند، یک نفر برایشان کتاب می خواند و درباره فلان یا فلان واقعه تاریخی کهن بحث می کردند و بیسوادها گوش می دادند و می کوشیدند مطالب را بفهمند. هیچ کدام حتی سربازان نمی خواستند کلمه ای از این دروس ساعات فراغت را از دست بدهند. در بسیاری موارد از من تقاضا می کردند به چادرشان بروم و درباره یک مطلب تاریخی قضاوت کنم>>. گوبینو البته در فرجام روایت، این ویژگی ایرانیان را نه تنها بد نمی داند، که، آن را به گونه ای آگاهی و خودآگاهی پیوند می دهد <<ملتی که این قدر به تاریخ و پیشینیانش اهمیت می دهد، بی شک به اصل بقا و نیروی فوق العاده خود آگاه است>>.