اجلاس سران سازمان همکاری‌های اسلامی همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد، اجلاس سختی برای ایران بود اما شرکت ایران در بالاترین سطح در این اجلاس توانست به خوبی پیام ایران را به گوش کشورهای اسلامی جهان برساند. هرچند نتایج این اجلاس از لحاظی برای ایران تلخ بود و همین مسأله موجب ناراحتی و واکنش هیأت عالی‌رتبه ایران را فراهم کرد اما درمجموع مواضع محکم هیأت ایرانی و به‌ویژه رئیس‌جمهوری در این اجلاس نشان داد که ایران با قدرت تمام روی مواضع اصولی‌اش درخصوص مسائل منطقه می‌ایستد.
ماجرا اما از آن‌جا آغاز شد که در بیانیه پایانی این اجلاس 4 بند ضد ایرانی با فشار عربستان و واکنش منفعلانه برخی کشورها و البته همراهی مخفیانه برخی دیگر از کشورهای اسلامی به تصویب رسید. البته براساس گفته‌های عباس عراقچی، معاون وزیر امورخارجه سند این بیانیه ازجمله این چهار بند ضد ایرانی در اجلاسی که در ریاض عربستان به منظور انجام هماهنگی برای اجلاس نهایی استانبول برپا شده بود، انجام شد و عربستان‌سعودی برخلاف پروتکل‌های دیپلماتیک از ارایه ویزا به هیأت ایرانی خودداری کرده و عملا مانع از این شده بود که ایران بتواند صدای اعتراضش را به گوش کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اسلامی برساند. بنابراین ریاض در نخستین گام، نشان داد برنامه‌ای خاص برای اجلاس استانبول دارد و همچنان قصد دارد با استفاده از موضوع حمله به سفارتش در تهران، اجماعی درمیان کشورهای اسلامی علیه ایران شکل دهد.
فارغ از این مسأله که اقدام گروه‌های خودسر در حمله به سفارت عربستان در تهران تا چه اندازه به منافع ملی ایران آسیب وارد کرده و کار دستگاه دیپلماسی را در تعاملات منطقه‌ای با دشواری روبه‌رو کرده، نمی‌توان از این واقعیت غفلت کرد که به‌رغم تمامی این مشکلات، واکنش هیأت ایرانی به اقدامات تنش‌آفرین عربستان سعودی، واکنشی مقتدرانه و منطقی بود. عربستان‌سعودی با اقدامات کشورهای اسلامی به سوی تفرقه و ضدیت با یکدیگر رهنمون شد اما ایران و رئیس‌جمهوری ایران در سخنرانی‌اش حسن روحانی در این اجلاس کشورهای عضو را به هم‌صدایی و کنارگذاشتن اختلافات و پرهیز از ارسال پیام تفرقه دعوت کرد. عربستان‌سعودی و شخص ملک سلمان پادشاه سعودی تلاش کردند تا 4 بند ضد ایرانی بدون طی‌کردن مراحل کسب نظر کشورهای عضو تصویب شود و در مقابل رئیس‌جمهوری ایران و جواد ظریف، وزیر امورخارجه با اقدامات دیپلماتیک مناسب، مراتب اعتراض خود را به‌طور آشکار به گوش کشورهای عضو و جهان رساندند. درنهایت هیأت‌رئیسه اجلاس نیز بدون قرائت بیانیه پایانی تنها بیانیه‌ای عمومی درباره فلسطین را قرائت کرده و به اجلاس پایان دادند. حتی گفته می‌شود که حسن روحانی در مصافحه‌ای که با اردوغان درجریان استقبال رئیس‌جمهوری ترکیه از وی داشت، به همتای ترک خود دراین خصوص تذکر داده است. عکس‌هایی که از این مصافحه منتشرشده، نشان می‌دهد که حسن روحانی مشغول گفت‌وگو با اردوغان و از حرکات دست هشدارآمیز روحانی کاملا مشخص است که او از مسأله‌ای مکدر و ناراحتی خود را صراحتا به اردوغان ابراز کرده است. واقعیت این است که ترکیه که از دو روز پیش از برگزاری اجلاس سازمان همکاری‌های اسلامی، میزبان ملک سلمان پادشاه عربستان بوده و استقبال گسترده‌ای نیز از او کرده و در اجلاس پایانی کاملا شرایط را برای تصویب 4 بند در بیانیه پایانی اجلاس فراهم کرد. این درحالی است که مقامات ترکیه در کلام و اظهارات خود مدام بر ضرورت ادامه روابط دوستانه با ایران تأکید می‌کنند، اما عملکرد ترکیه در منطقه و همراهی‌اش با عربستان درخصوص مسائلی نظیر سوریه و یمن عملا نشان داده که ترکیه نه درسوی بی‌طرفانه ماجرا که کاملا درسوی عربستانی ماجرا، ایستاده است. شاید از همین‌رو بود که حسن روحانی و جواد ظریف، با شرکت نکردن در مراسم اختتامیه اجلاس سازمان همکاری‌های اسلامی مراتب اعتراض شدید خود را به بیانیه پایانی این اجلاس نشان دادند.
البته تصویب 4 بند ضدایرانی و یک بند ضدحزب‌الله در این اجلاس قسمت تلخ این اجلاس برای هیأت عالی‌رتبه ایران بود اما در بخش‌های دیگر ایران توانست عملکرد بسیار خوبی داشته باشد. سخنرانی جامع رئیس‌جمهوری در این اجلاس که با صراحت کلام نیز همراه بود، توجهات زیادی را به خود جلب کرد. رئیس‌جمهوری در سخنرانی‌اش در این اجلاس با بررسی تاریخ تحولات درجهان اسلام گفت: «تنها چند قرن پیش، زمانی که تمدن بزرگ اسلامی در اوج قدرت و اقتدار خویش قرار داشت، شاید کسی تصور نمی‌کرد روزی جهان اسلام گرفتار این‌همه ضعف و سکون شده و در برابر تمدن غربی که در رشد فکری و علمی، وامدار مسلمانان بوده است، در موضع ضعف قرار گیرد یا آن روز که تمدن اسلامی همه نحله‌های فکری و اقوام و طوایف مختلف را در درون خود جای داده و همزیستی مسالمت‌آمیزی را بین آنان برقرار کرده بود، شاید کسی تصور نمی‌کرد روزی چنان فرقه‌گرایی و افراطی‌گری در بین مسلمانان شایع شود که کشته‌شدن مسلمان به دست مسلمان به امری عادی بدل شود».
حسن روحانی «افول تمدن اسلامی» را معلول «درگیری‌های بی‌حاصل قدرت‌های بزرگ اسلامی با یکدیگر به جای هم‌افزایی» دانست و نتیجه گرفت که این درگیری‌ها «زمینه را برای تهاجم‌های خارجی، به کشورهای اسلامی فراهم آورده است. روحانی در ادامه با اشاره به این‌که امروز «تاریخ بار دیگر تکرار شده است»، گفت: «هجوم همه‌جانبه سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، و به‌ویژه فکری و اعتقادی به جهان اسلام مجددا شدت گرفته است ولی این‌بار به شکلی جدید و با استفاده از اسلام علیه اسلام و مذهب علیه مذهب، گروه‌های افراطی و تکفیری که همگان می‌دانند از کجا و چگونه شکل‌گرفته‌اند و چطور حمایت می‌شوند، به خشن‌ترین و بی‌رحمانه‌ترین شکل ممکن مسلمان و غیرمسلمان را قتل‌عام می‌کنند. خشونت محض بر عطوفت اسلامی غلبه کرده و ارزش‌های جاهلی جایگزین ارزش‌های اخلاقی اسلام شده است».
روحانی در ادامه سخنان صراحتا اعلام کرد که «این عمل ماست که مبنای قضاوت مردم جهان اسلام در مورد اسلامیت رفتار ما قرار می‌گیرد نه ادعاها و القاب و عناوین ما». وی گفت: «اگر صدها میلیارد دلار از ذخایر و منابع امت اسلامی به‌جای آن‌که صرف رشد و اشتغال جوانان شود، به بهانه هراس‌های موهوم، صرف پرکردن زرادخانه‌های نظامی شد و علیه یکدیگر به کار رفت، چگونه می‌توان از وحدت سخن گفت و جوانان را به رعایت اصول کرامت و برکت اسلامی متقاعد کرد؟»
حسن روحانی در ادامه به مواضع جمهوری اسلامی برای نیل به وحدت و هم‌افزایی در منطقه اشاره کرد و گفت: «باید به اولویت گفت‌وگو و اتخاذ راه‌حل‌های دیپلماتیک درمیان کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی، برای حل همه اختلافات وفادار ماند؛ تا سوءظن‌های سیاسی و تاریخی و غفلت از مداخله‌ها و نقش‌آفرینی قدرت‌های بزرگ و صهیونیسم اولویت گفت‌وگو را تحت‌الشعاع تصمیمات شتابزده و آرایش‌های خاص سیاسی قرار ندهد. جمهوری اسلامی ایران با دوری از هرگونه تنش و بی‌ثباتی در منطقه، با سیاست منطقه‌ای و بین‌المللی شفاف خود، همواره در راستای گسترش همبستگی و وحدت امت اسلامی تلاش کرده، تقویت روابط با کشورهای اسلامی را از اولویت‌های اصلی خود قرار داده و بر این اعتقاد راسخ است که حل‌وفصل اختلافات و سوءتفاهمات صرفا از مسیر دیپلماتیک و با استفاده از روش‌های مسالمت‌آمیز و انجام مذاکرات میسر می‌باشد. به همین دلیل ما علاقه‌مندیم مشکلات احتمالی با دیگر کشورها را از مسیر اخوت اسلامی، حسن همجواری و باور به خیر عمومی امت اسلامی، حل‌وفصل کنیم و آمادگی داریم تا با رایزنی، مشورت و تعامل سازنده، فضای لازم را برای رفع ابهامات و زدودن اختلافات، از طریق گفت‌وگو و مفاهمه فراهم سازیم.»
روحانی در بخشی دیگر از سخنانش صراحتا به عربستان‌سعودی نیز اشاره کرده و گفت: «برای همه روشن است که نه عربستان مشکل ایران است؛ و نه ایران مشکل عربستان. مشکل اصلی، جهل و تعصب و خشونت‌ورزی است. معضل همه ما، اختلافات در جهان اسلام است». روحانی درپایان سخنرانی‌اش از همه کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اسلامی خواست که «در اجلاسی که به نام وحدت برگزار شده، هیچ‌گونه پیام تفرقه‌انگیزی ارسال نکنند که به تفرقه درمیان امت اسلامی دامن بزند». روحانی گفت: «هر حرکت تفرقه‌افکنانه‌ای ازآنجا که اجماع این سازمان و امت اسلامی را به همراه ندارد و با فلسفه تشکیل این سازمان در تعارض است، قطعا بی‌اعتبار است».
شکست سیاست عربستان
برای به دست گرفتن رهبری جهان اسلام
اگرچه عربستان موفق شد تا با استفاده از اشتباه حمله به سفارتش در تهران و استفاده از اهرم پول و نقض پروتکل‌های دیپلماتیک 4 بند ضدایرانی را در بیانیه پایانی اجلاس بگنجاند اما تلاش پادشاه این کشور که از 5روز پیش از برگزاری این اجلاس به مصر و ترکیه سفر کرده بود، برای تصویرکردن چهره‌‌ای از عربستان به‌عنوان رهبر جهان اسلام، در این اجلاس با شکست مواجه شد. پادشاه عربستان پیش از برگزاری اجلاس استانبول ابتدا به مصر سفر کرد و با عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهوری مصر دیدار کرد. منابع خبری اعلام کردند که یکی از موضوعات این دیدار پرکردن شکاف عمیق میان مصر و ترکیه درخصوص تحولات منطقه بود. مصر و ترکیه پس از وقوع کودتا علیه مرسی، رئیس‌جمهوری پیشین مصر درمسیر تنش‌های سیاسی قرار گرفتند. ترکیه از مدل اخوانی درمصر حمایت می‌کرد و پس از پیروزی مرسی در انتخابات ریاست‌جمهوری مصر اردوغان در سفری به مصر صراحتا حمایت همه‌جانبه خود را از مرسی و اخوان‌المسلمین اعلام کرد. پس از کودتای ارتش مصر علیه مرسی اردوغان شدید‌ترین حملات دیپلماتیک را علیه عبدالفتاح السیسی مطرح کرد و همین امر موجب تیره‌شدن شدید روابط میان ترکیه و مصر شد. عربستان‌سعودی اما اگرچه خود درخصوص اخوان‌المسلمین با ترکیه اختلاف دارد اما به این نتیجه رسیده که برای شکل دادن جبهه‌ای متحد علیه ایران، باید ترکیه و مصر را نیز درکنار یکدیگر و پشت‌سر خود بسیج کند. از این‌رو ریاض تلاش بسیاری برای برطرف‌کردن اختلافات میان این دوکشور صورت داد، چراکه عربستان به خوبی می‌داند که اگر نتواند این دوکشور قدرتمند و با نفوذ اسلامی را درکنار هم قرار دهد و هر دو را تحت رهبری خود بگیرد، درجبهه‌‌ای که علیه ایران باز کرده، شکاف ایجاد خواهد شد، اما اتفاقاتی که در این اجلاس افتاد، عملا نشان داد که تلاش‌های عربستان دراین خصوص راه به جایی نبرده است.
نخست این‌که انتظار این بود که السیسی رئیس‌جمهوری مصر خود در این اجلاس شرکت کند اما بعدها مشخص شد که مصر تصمیم گرفته که تنها در سطح وزیر امورخارجه در اجلاس استانبول شرکت کند. علاوه بر این گزارش‌های منابع خبری حاکی از آن است که رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهوری ترکیه و سامح شکری وزیر امورخارجه مصر که ریاست سیزدهمین نشست سران کشورهای اسلامی را به مولود چاووش اغلو رئیس‌جمهوری ترکیه تحویل داد، از دست دادن با یکدیگر سرباز زدند.
ماجرا از این قرار بود که پس از آن‌که سامح شکری سخنرانی خود را به نمایندگی از مصر به‌عنوان رئیس سابق نشست سران سازمان همکاری‌های اسلامی پایان داد، از تریبون پایین آمد، اما اردوغان از طرفی دیگر به سمت تریبون رفت؛ و هر دو آنان یکدیگر را نادیده گرفتند، مسأله‌ای که کاربران شبکه‌های اجتماعی آن را تلاشی ازسوی اردوغان برای دست ندادن با وزیر امورخارجه مصر و بی‌محلی وزیرخارجه مصر به اردوغان دانستند. اردوغان در سخنرانی خود، بدون بردن نامی از مصر، از ریاست دوره سابق سازمان همکاری‌های اسلامی تشکر کرد، البته روزنامه‌های مصری مسأله را به گونه دیگری دیدند و نوشتند که این شکری بود که از دست دادن به اردوغان خودداری کرد. در نتیجه مثلث مصر، ترکیه و عربستان که قراربود با هماهنگی عربستان‌سعودی در این اجلاس علیه ایران دست به تحرکاتی بزند، عملا از هم فروپاشید. به‌طور کلی و با توجه به رخدادهای این اجلاس به نظر می‌رسد که تصمیم دولت برای شرکت در این اجلاس در بالاترین سطح به منظور صورت دادن اقدامات متناسب با فضاسازی‌های عربستان‌سعودی تصمیم درست بود. اگرچه عربستان‌سعودی با امتناع از صدور ویزا به هیأت ایران برای شرکت در اجلاس هماهنگی در ریاض تلاش کرد مقدمات تصویب 4 بند ضدایرانی را در بیانیه پایانی اجلاس در استانبول فراهم کند، اما اعلام مواضع ایران در اجلاس استانبول موجب روشنگری بیشتر درخصوص اقدامات تخریبی عربستان و همراهی مخفیانه برخی از کشورهای همسایه ایران در ظاهر ادعای دوستی دارند و مخفیانه به روی ایران خنجر می‌کشند، شد.