[ لیلا مهداد ] «کوی کارگران»، «مهرشهر» و «جمهوری» زاهدان آب ندارند. بهار که باران‌ها پشت هم زدند، «هیرمند» بعد از دوسال خشکسالی سیراب شد، چاه‌نیمه‌ها آبگیری شدند و «هامون» جان گرفت. اهالی زاهدان و بعضی شهرهای شمالی سیستان‌وبلوچستان امید بستند به عبور از خشکسالی و بی‌آبی اما اردیبهشت که جایش را به خرداد داد، لوله‌های آب پُر شدند از هوا. دیگر خبری از آب نبود، به رسم سال‌های گذشته.
در گرمای جنوب شرق، آدم‌ها کلافه از گرما و بی‌آبی، راه ایستگاه‌های آب را در پیش می‌گیرند برای پُر کردن ظرف‌ها و بعضی به سوپرمارکت‌ها سر می‌زنند برای پیدا کردن آب. هر گالن 800تومان، هزار شاید هم 2هزار تومان خرج خانه را بالا می‌برد تا اهالی خانه را از تشنگی نجات بدهد.
آب از افغانستان که راه می‌افتد در چاه‌نیمه‌ها لَم می‌دهد تا با لوله‌های بزرگ به زابل برسد و بعد از آن نوبت به زاهدان و مناطقی از سیستان‌وبلوچستان می‌رسد. آب رسیده از سفر، جان غریدن در لوله‌ها را ندارد برای رسیدن به خانه‌هایی که در خیابان کریم‌پور، انقلاب، دانش، جانبازان، خیام، توحید، بهشتی، مهرشهر، دانشجو،پهلوانی، باقری و پرستار، بزرگمهر و ... حتی در شهرک صنعتی جاخوش کرده‌اند. آدم‌هایی که آمارهای آب و فاضلاب استان، تعدادشان را بیش از 700هزار نفر اعلام می‌کند؛ جمعیتی که در بافت‌های شهری خانه کرده و‌هزار و 665کیلومتر شبکه توزیع و 154هزار فقره اشتراک را به خود اختصاص داده‌اند؛ جمعیتی که 129هزار نفرشان مشترک آب شیرین‌اند و 125هزارنفر دیگرشان مشترک آب بهداشتی لب شور.
آب رایگانی که پولی شد
500متر آن‌طرف‌تر از تصفیه‌خانه، خانه‌های «کوی کارگران» در میانه شهر، آب ندارند. آب‌های ذخیره شده در منبع‌ها هم از پَس بی‌آبی برنمی‌آیند. سال گذشته، لوله‌های جدید به خورد زمین داده شدند تا خانه‌هایی که یکی پس از دیگری از زمین سر بلند می‌کنند، بی‌آب نمانند؛ لوله‌هایی که به چاه‌های اطراف شهر وصل بودند و وظیفه‌شان رساندن آب شور به خانه‌ها بود. «ادریس» آب شور را مختص حاشیه شهر نمی‌داند. او از مسکن‌مهری‌های «مِهرشهر» می‌گوید که در روز چند ساعت بیشتر آب ندارند، هرچند محله «کمرگ» هم حالش خوب نیست و حتی آب شور اطراف شهر هم دردی از آنها دوا نمی‌کند. «آب و فاضلاب می‌گفت قطعی و کم‌فشاری آب امسال به دلیل خرابی یکی از خطوط انتقال است اما بی‌آبی زاهدان، قصه امروز و دیروز نیست. تابستان که می‌آید روزگار اهالی این است تا روزهای آخر شهریور. پاییز شرایط کمی بهتر می‌شود.»
ایستگاه‌های تصفیه آب از سال‌های دور به زاهدان آمدند؛ قبل از دهه70. روزگای که «ادریس» و هم‌دوره‌‌ای‌هایش، کنار صف نان در صف آب می‌ایستادند تا خانه بی‌آب نماند. «دهه 70 کل آب شهر شور بود. آن زمان آب ایستگاه‌های تصفیه، مجانی بود تا اینکه لوله‌های آب شیرین هم آمدند. دولت‌ها هم کار را سپردند به بخش خصوصی.» حاشیه شهر شرایطش سخت‌تر است. پول‌ها کفاف خرید منبع آب را نمی‌دهد. آب شرب را هم باید تانکرها بیاورند. می‌ماند آب شور که بهانه‌ای است برای تَنی به آب زدن و شستن ظرف‌ها و لباس‌ها اما بیشتر اوقات غایب است. عقربه‌ها که ساعت هفت صبح را نشان می‌دهد، آب میل رفتن می‌کند و گاهی اوقات تا 10-11 شب برنمی‌گردد. روزهای خوش‌شانسی، ساعت هفت شب، صدای آب در لوله‌ها می‌پیچید. «نوشر» همه عمرش را در «شیرآباد» گذرانده؛ محله‌ای آشنا با چرخ‌دستی‌ها و تانکرهای حامل آب. چرخ‌دستی‌‌هایی که سال‌هاست، صبح‌ها و عصرها گالن‌ها را می‌برند برای دوردور در محله. «قبل از تانکرها، چرخ‌دستی‌ها بودند. هنوز هم هستند. آب «شیرآباد» را دوره‌گردها می‌آورند. هر گالن 20لیتری 2هزار تومان. ایستگاه‌ها در سطح شهر پراکنده‌اند. فکر کنم خصوصی‌اند. دستگاه تصفیه و آب شیرین‌کن دارند.»
لوله‌های آب شور همه‌جای «شیرآباد»ند اما در یکی، دو کوچه لوله‌های آب شیرین رفت‌وآمد دارند. در کنار غیبت آب، زباله‌ها هرجا که رسیده‌اند، پهن شده‌اند تا اهالی «شیرآباد» تابستان را با کلافگی پشت‌سر بگذارند. «نوشر» از ظاهر به هم‌ریخته محله می‌گوید. از آدم‌هایی که بی‌نانی، حوصله‌ای برایشان نگذاشته تا پیگیر آب شوند. «مردم فقیرند. زمان این اداره و آن اداره رفتن را می‌گذارند پای نان درآوردن خانه. در این بی‌آبی و کرونا کوتاهی شهرداری برای جمع‌آوری زباله‌ها هم دردسرساز شده. آب که نیست، زباله‌ها هم همه‌جا هست تا «شیرآباد» جای ماندن نباشد.»
آب‌شور هم نیست
افت فشار آب و کم‌آبی قصه هرساله زاهدان است؛ قصه‌ای تکراری که امسال تصمیم گرفته بیش از گذشته زندگی را به کام شهروندان تلخ کند. شهروندانی که جواب اعتراض‌های‌شان در یک جمله خلاصه می‌شود؛ آب هست اما فشار ندارد و به خیلی از محله‌ها نمی‌رسد. «نوید» از قبض‌های آب آخر ماه می‌گوید؛ قبضی برای آب شوری که بیشتر اوقات یا فشار ندارد یا قطع است. او از اهالی محله «قائم» شهر زاهدان است: «محله‌ای که ساعت چهار صبح آب دارد. زیباشهر، ساختمان‌های نویی دارد و «شیرآباد» محله‌ای فقیرنشین است اما فرقی ندارد هر دو آب‌شان قطع است. هرکجا بروید همین آب شور هم نیست. اغلب محله‌ها بی‌آبی دارند، نمی‌دانم این چه فشاری است که به هیچ محله‌ای نمی‌رسد.»
سال‌های پیش گذر تصفیه‌خانه به زاهدان افتاد؛ تصفیه‌خانه‌ای که دردی از شوری و کم‌آبی اهالی دوا نکرد و حالا آب‌وفاضلاب می‌گوید تا مرداد تصفیه‌خانه دیگری هم خواهد آمد؛ اما «نوید» و همشهری‌هایش امیدی به بهبود شرایط ندارند.«سال آینده هم از ما در مورد کم‌آبی زاهدان بپرسید دوباره همین‌ها را خواهید شنید. فاز دوم هم حریف کم‌آبی زاهدان نمی‌شود. 60درصد مبتلایان کرونای استان برای زاهدان است؛ از اول اسفند تا همین حالا. می‌گویند بهداشت فردی را رعایت کنید. بخواهیم هم نمی‌توانیم. با این بی‌آبی چطور بهداشت را رعایت کنیم؟»
دوماه پیش بود که آب و فاضلاب به شهروندان زاهدانی توصیه کرد منبع آب بخرند، برای ذخیره آب. منبع‌هایی که عده‌ای وسع‌شان به خریدشان نرسید و آنهایی هم که خریدند باز بی‌آب ماندند.«آب فشار ندارد که به منبع‌ها برسد تا بتوانیم ذخیره کنیم. این چه شرکت آبی است که همه‌چیزش پای مردم است؟ مردم برای خانه‌های‌شان پمپ بخرند، منبع آب بخرند، آب شیرین‌کن بخرند خب شرکت آب چه‌کار می‌کند؟»
مسئولان تنها گفتاردرمانی می‌کنند
«مسئولان آب و فاضلاب معتقدند تنها 60درصد مردم با قطعی آب مواجهند اما من شهروند زاهدان می‌گویم این آمار 80درصدی است.» «ناصر» از هم‌محله‌ای‌هایش می‌گوید که قطعی آب امانش را بریده. او شرایط مرکزنشینان شهر را بهتر از حاشیه‌ها می‌داند. «در مرکز شهر مردم روزی 6ساعت قطعی آب را تحمل می‌کنند و بقیه روز را با آب کم‌فشار تاب می‌آورند اما در حاشیه‌ها قطعی آب از چهارساعت به 24ساعت هم می‌رسد.»
«ناصر» می‌گوید: «بزرگ‌ترین بافت شهر زاهدان را حاشیه‌ها تشکیل می‌دهند؛ محل زندگی گازوییل‌کش‌ها و کارگران. آدم‌هایی که توان خرید منبع آب و حتی آب شرب را ندارند. مدیران می‌گویند 65 تانکر به روستاها آبرسانی می‌کنند و 3هزار روستای کُددار وجود دارند اما تانکرها تنها به‌هزار روستا سر می‌زنند بقیه روستاها مجبورند برای هر تانکر آب 100 تا 300هزار تومان پرداخت کنند.»
آبی که به‌هزار زحمت از زابل خودش را به زاهدان می‌رساند کاملا تصفیه نمی‌شود تا شهروندان گالن، گالن آب بخرند. گالن‌هایی که در 6ماه گذشته نرخ‌شان از 500تومان به 1500 تا 2هزار تومان رسیده؛ به بهانه بالا رفتن هزینه تصفیه. «ناصر» از پنج شش شرکتی می‌گوید که زیرنظر آب و فاضلاب با مجوز وظیفه تصفیه بهداشتی آب را به‌عهده دارند.«دم در شرکت‌ها، هر گالن 700 تا 800 تومان قیمت دارد اما همان گالن‌ها در سوپرمارکت‌ها 2هزار تومان فروش می‌رود. متأسفانه نظارت مدونی وجود ندارد. همه مردم هم که ماشین ندارند از شرکت‌ها آب بخرند.»
آب‌شیرین‌کن‌های شرکت دهکده آبی در چابهار آماده‌اند تا آب شیرین استان را تأمین کنند چه در روستاها و چه در بافت شهری اما تضمینی از طرف آب و فاضلاب برای خرید آب نیست. «ناصر» ادامه این روند را دامن‌زدن به خالی‌شدن روستاها و شهرها می‌داند. «بعضی از روستاها خالی از سکنه شده‌اند و اهالی به مشهد، کرمان، گلستان، یزد و مازندران برای زندگی رفته‌اند. شرکت دهکده آبی اعلام آمادگی برای تأمین آب شیرین استان کرده است، اما مدیرعامل شرکت می‌گوید آب و فاضلاب خرید آب را تضمین نمی‌کند.»
بیش از هزار میلیارد تومان اعتبار برای رفع تشنگی
سرشماری سال 95 از جمعیت 700هزار نفری زاهدان حکایت‌می‌کند؛ جمعیتی که به‌زعم استانداری رقمی بیش از اینهاست. استانداردها از تأمین 2هزار و 300لیتر در ثانیه می‌گویند؛ آبی که سعی می‌شود از چاه‌نیمه‌های زابل و منابع آبی زیرزمینی اطراف زاهدان تأمین شود. منصور بیجار، معاون عمرانی استانداری سیستان‌وبلوچستان به «شهروند» می‌گوید: «چاه‌نیمه‌ها 850لیتر در ثانیه را تأمین می‌کنند و با در نظر گرفتن سهم چاه‌های اطراف شهر ما توانسته‌ایم هزار و 750لیتر در ثانیه آب را تأمین کنیم، البته 550 تا 600 لیتر در ثانیه کمبود آب داریم. در شرایط فعلی مشکلات فنی خط آبرسانی، بالارفتن ساخت‌وسازها و رشد جمعیت در کنار کرونا که مصرف آب را 25درصد افزایش داده است باعث شده به شبکه فشار بیاید.»
آمارهای استانداری از ظرفیت بیش از 80درصدی شبکه آب شیرین قابل شرب می‌گوید تا سهم آب بهداشتی غیرقابل شرب 20درصدی باشد. استانداری هم از اعتبار جدید 18میلیارد تومانی برای بهبود شرایط آبرسانی خبر می‌دهد و از کمک‌های وزارت نیرو برای راه‌اندازی تصفیه‌خانه جدید می‌گوید. بیجار از کارهای فنی و مهندسی انجام‌شده‌ای می‌گوید که سعی دارند ظرفیت خط انتقال را بالا ببرند، شاید 45روز دیگر ساکنان محله‌های زاهدان گلایه بی‌آبی نداشته باشند. معاون عمرانی استانداری سیستان‌وبلوچستان پروژه فاز دوم آبرسانی را پروسه ده، یازده ساله می‌داند؛ پروژه‌ای که زمانی مسائل فنی و وقتی دیگر جابه‌جایی پیمانکار، بدهی‌های قبلی و تأمین‌نشدن اعتباراتش زمینگیرش کرد. «بررسی‌های جدیدی روی پروژه صورت گرفته است تا اعتبارات برآورد شوند، هرچند پیش‌بینی‌های قبلی از اعتبار بیش از هزار میلیارد تومان روایت می‌کردند. سال گذشته منابع آبی چاه‌نیمه‌ها کاهش داشتند. مطالعاتی انجام‌شده تا از منابع آبی خوبی که در 90کیلومتری زاهدان در دشتی نزدیک مرز وجود دارد، بهره‌برداری شود تا ان‌شاءالله در بلندمدت این مسأله برای همیشه حل شود.»
1420؛ حل مشکل آب زاهدان
ساعت‌ها قطعی آب و کم‌آبی محله‌های زاهدان از مرکز تا حاشیه‌شهر چند روزی است خبرساز شده و انگشت اتهام به سمت شرکت آب و فاضلاب استان سیستان‌وبلوچستان است. علیرضا قاسمی، مدیرعامل شرکت آب‌وفاضلاب استان سیستان‌وبلوچستان در گفت‌وگو با «شهروند» این توضیح را دارد: «زمان پیک مصرف از ساعت 2 بعدازظهر تا 9شب ادامه دارد و در نقاط مرتفع شهر دچار افت فشار می‌شود و گاه بعضی از مشترکان با قطع آب مواجه می‌شوند که با کنترل مستمر در مرکز پایش و راهبری تأسیسات (تله‌متری) و تنظیم فشار در نقاط پست شبکه به‌گونه‌ای آب را در نقاط مرتفع هم داشته باشیم، اقدامات به شکلی بوده که علاوه بر توزیع عادلانه قطعی‌های آب را به حداقل رسانده‌ایم.» قاسمی از دو شبکه‌ای بودن آب شهر در زاهدان می‌گوید. از ایستگاه‌های خصوصی تصفیه آب که به روش RO در سطح شهر تحت نظارت شبکه بهداشت و شرکت آب و فاضلاب درحال فعالیت‌اند. مدیرعامل شرکت آب‌وفاضلاب استان سیستان‌وبلوچستان بر این باور است که اتمام پروژه خط دوم انتقال آب از چاه‌نیمه به زاهدان تا 1420 مشکل تأمین آب شهروندان زاهدان را حل می‌کند: «نرخ‌گذاری بر قیمت فروش هر لیتر آب شیرین را ایستگاه‌هایRO با همکاری شورای اسلامی شهر انجام می‌دهند و نظارت بر فروش برعهده سازمان‌های مربوطه است. در مناطقی از شهر زاهدان که آب شیرین وجود نداشت و امکان تأمین آب شور به منظور شیرین‌سازی برای شرکت آب و فاضلاب مقدور بود، متقاضی با ارایه درخواست رسمی و پس از طرح و بررسی در کمیته مربوطه آبفا نسبت به صدور مجوز فعالیت اقدام کرده است که درحال حاضر به دلیل کمبود منابع آب، برنامه‌ای برای توسعه آنها نداریم.»