[سجاد خداکرمی] روز گذشته معاون اول رئیس‌جمهوری گفت: «توسعه صادرات غیرنفتی امسال برای کشور از هر امر دیگری واجب‌تر است و همه دستگاه‌های مرتبط باید برای تحقق هدف‌گذاری ۴۱میلیارد دلار صادرات غیرنفتی برای سال ۹۹ بسیج شوند.» این موضوع درحالی از سوی جهانگیری بیان می‌شود که بنابر آمارهای موجود کشور در سال گذشته 41.4میلیارد دلار صادرات غیرنفتی داشته است و چنین درخواستی نشان می‌دهد مسئولان با شرایط موجود تکرار صادرات غیرنفتی سال گذشته را در سال‌جاری ایده‌آل می‌دانند. موضوعی که اگر آن را در کنار منفی‌شدن صادرات غیرنفتی ددوماهه ابتدای سال 99 نسبت به سال پیشین و تراز تجاری منفی کشور در سال 98 قرار دهیم و همچنین در کنار اینها مروری هم بر آمارهای صادرات غیرنفتی ایران در دهه90 شمسی داشته باشیم، تصویر نه‌چندان خوشایندی از صادرات غیرنفتی کشور خواهیم یافت. حال به این وضع ناخوشایند تأثیرات مخرب شیوع بیماری کووید-19 بر اقتصاد، تنگ‌ترشدن حلقه تحریم‌های یک‌سویه آمریکا علیه کشورمان در کنار حل‌نشدن بسیاری از مشکلات ساختاری اقتصاد را قرار دهیم، تصویر ناروشن‌تری از آینده در دست خواهیم داشت.
توسعه صادرات غیرنفتی باید در اولویت برنامه‌ها باشد
ماجرا از آنجا آغاز می‌شود که اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهوری، ظهر دوشنبه در نهمین جلسه شورای‌عالی توسعه صادرات غیرنفتی کشور با تأکید بر اینکه در سال‌جاری موضوعی مهم‌تر از توسعه صادرات غیرنفتی برای اقتصاد کشور وجود ندارد، گفت: «توسعه صادرات غیرنفتی امسال برای کشور از هر امر دیگری واجب‌تر است و همه دستگاه‌های مرتبط با امر صادرات باید برای تحقق هدف‌گذاری ۴۱میلیارد دلار صادرات غیرنفتی برای سال ۹۹ بسیج شوند.» او همچنین می‌افزاید: «اگر به دنبال جهش تولید، حفاظت از اشتغال موجود و تأمین ارز مورد نیاز برای واردات مواد اولیه تولید هستیم، باید توسعه صادرات غیرنفتی را در اولویت نخست برنامه‌های خود قرار دهیم و دستگاه‌های اجرایی نیز باید بدانند که اصلی‌ترین و مهم‌ترین وظیفه آنها در سال‌جاری این است که موانع را از پیش‌روی توسعه صادرات غیرنفتی بردارند.» معاون اول رئیس‌جمهوری از صادرات غیرنفتی به‌عنوان مهم‌ترین پیشران اقتصادی کشور یاد کرد و گفت: «اگر توسعه صادرات غیرنفتی محقق شود، بخش تولید، اشتغال و تأمین ارز را به دنبال خود به حرکت وامی‌دارد و بسیاری از مشکلات را برطرف می‌کند.» جهانگیری همچنین با اشاره به برخی مشکلات و موانع نظیر تحریم‌ها و شرایط کرونایی تصریح کرد: «اگرچه با مشکلات و موانع پیچیده روبه‌رو هستیم، اما از ظرفیت‌های گسترده و توان مدیریتی بالا درکشور برخوردار هستیم و قادر خواهیم بود با اتکا به این ظرفیت‌ها مشکلات و موانع پیش‌رو را برطرف کنیم.»
افول صادرات غیرنفتی
این گفته‌های نفر دوم در قوه‌مجریه در شرایطی بیان می‌شود که اگر به آمارهای تجاری سال‌جاری از دریچه گمرک نگاهی بیندازیم، می‌بینیم که ارزش صادرات غیرنفتی کشور در فروردین و اردیبهشت امسال روی هم‌رفته ۴میلیارد و ۳۰۰میلیون دلار بوده است. این درحالی است که اگر به آرشیو آماری سازمان توسعه تجارت ایران سری بزنیم، خواهیم دید آمار صادرات غیرنفتی ایران در مدت مشابه سال گذشته ۸میلیارد و ۴۰۰میلیون دلار بوده است و به عبارتی این مقایسه نشان می‌دهد که با تأثیرات مخرب شیوع بیماری کرونا در کنار مصائب دیگر پیش‌پای تجارت، صادرات غیرنفتی ایران طی این زمان تقریبا نصف شده است.
همچنین نکته قابل توجه دیگر روند منفی صادرات غیرنفتی ایران طی سال‌های 98 و 97 است که بعد از اوج‌گیری صادرات غیرنفتی در سال 96 که ماحصل گشایش‌های برجامی بود، با اوج‌گیری تحریم‌های یک‌سویه آمریکا رو به افول گذاشت و از حدود 47میلیارد دلار در سال 96 به حدود 41میلیارد دلار در سال 98 رسید.
همه عوامل سلبی دست به دست هم داده‌اند
اسفندیار جهانگرد، استاد اقتصاد در دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی، درباره گفته‌های معاون اول رئیس‌جمهوری و هدف‌گذاری‌های صادرات غیرنفتی در سال جاری به «شهروند» می‌گوید: «شیوع کووید-19 به بازار عرضه و تقاضا شوک وارد و اختلا‌لات بسیاری در اقتصاد ایجاد کرد. هر چند تحریم‌ها دست و پای صادرات کشور را بسته اما با این همه دولت تلاش دارد تا از روزنه‌های صادراتی موجود استفاده کند و فرصتی که کووید-19 سبب شده از دست برود را در ادامه سال جاری جبران کند.» او در ادامه با اشاره به اینکه حال و روز صادرات غیرنفتی کشور طی سال‌های گذشته نیز چندان خوب نبوده است، می‌افزاید: «در حال حاضر شرایط به گونه‌ای است که عوامل گوناگونی سد راه صادرات غیرنفتی کشور شده است. معمولا وقتی نرخ ارز افزایش پیدا می‌کند در کوتاه‌مدت کالای صادراتی ما برای ارسال به مقاصد صادراتی کاهش پیدا می‌کند؛ زیرا این نرخ ارز وارد نهاده‌ها و موجب بالارفتن قیمت تولید می‌شود و به سبب این افزایش صادرات کاهش می‌یابد. علاوه بر این موضوع اقتصاد کشور با مسائل متعددی روبه‌رو است که تحریم‌های یک‌سویه آمریکا در کنار مشکلات ساختاری اقتصاد ایران عواملی هستند که در کنار آنها نبود برنامه‌ریزی درست، برنامه‌های درستی که بر زمین ماندند و هدفمندنبودن صادرات در کشور همه و همه سبب می‌شود که چشم‌انداز صادرات غیرنفتی چندان خوش‌بینانه نباشد. به همین سبب می‌بینیم حتی در مقاصد صادراتی پیشین با ورود دیگران یا نقش محصولات و خدمات ما کمرنگ شده یا حتی ما از آن بازار‌ها خارج شده‌ایم.»
تولید انحصاری و رقابتی‌نبودن محصولات و خدمات
همچنین حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدرضا یوسفی شیخ رباط، استاد اقتصاد در دانشکده اقتصاد دانشگاه مفید قم، دیگر کارشناسی است که درباره این روند رو به افول صادرات غیرنفتی و هدف‌گذاری‌ها در این زمینه در سال جاری به «شهروند» می‌گوید: «تحریم‌های یک‌سویه آمریکا شدیدتر و منافذ صادراتی ایران تنگ‌تر شده است، در کنار این موضوع شیوع بیماری کووید-19 صادرات را با اختلال روبه‌رو کرده و این دو در کنار برخی عوامل داخلی موجود در اقتصاد ایران سبب شده تا دولت تلاش کند در هدف‌گذاری، صادرات غیرنفتی کشور را به حد سال قبل رهنمون کند.» او در ادامه با اشاره به دلایل افول صادرات غیرنفتی ایران طی سال‌های گذشته و راه‌حل خروج از روند منفی از این وضع می‌افزاید: «موضوع تأثیر دیپلماسی بر اقتصاد به‌خصوص صادرات کشور در نیمه دهه 90 نشان از اهمیت تعاملات خارجی ایران در این زمینه دارد که به دلایل عدیده این فضا از دست رفته است. در کنار این موضوع نبود عوامل تشویق‌کننده صادرات و امکاندادن به تولید برای صادرات، نبود تولیدی که از انحصار خارج باشد و توان رقابت داشته باشد نیز موضوعات دیگری هستند که می‌توان از ضعف در آن برای منفی‌شدن روند صادرات کشور اشاره کرد.»
گواه‌هایی برای درک لزوم اصلاح سیاست‌گذاری‌ها
گفته‌های این اقتصاددانان در شرایطی است که چندی پیش مرکز پژوهش‌ها در گزارش خود با عنوان اقتصاد ایران، چالش‌ها و چشم‌انداز‌های پیش رو، بخشی را نیز به تجارت خارجی کشور اختصاص داد و در آن به مشکلات پیش پای صادرات غیرنفتی پرداخت. تهیه‌کنندگان این گزارش می‌گویند تمرکز نسبتا شدیدی در بازارهای هدف صادراتی وجود دارد. «به گونه‌ای كه سهم سه كشور امارات متحده عربی، چین و عراق از میان ۱۴۷ کشور در سال 1397 مجموعا حدود 54درصد از ارزش صادرات كالا‌های غیرنفتی بوده است.» آنها همچنین می‌افزایند که «سبد صادرات غیرنفتی ایران نیز به‌شدت به صادرات کالاهای با ارزش افزوده کمتر (عمدتا مواد خام) وابسته است.» در یک نگاه کلی اگر بشود از شرایط صادرات غیرنفتی کشور تصویری داد، چه به گواه آمار و چه به گفته کارشناسان، به نظر می‌رسد ضعف سیاست‌های صادرات غیرنفتی در سایه سیاست‌گذاری‌های ناکارآمد سبب شده در شرایط تحریم و غیر تحریم و حتی با شیوع کووید-19 و پس از کنترل آن نیز اقتصاد ایران نیاز به حرکت‌های اصلاحی عظیمی داشته باشد تا بتواند روند صادرات غیرنفتی کشور را به سوی مثبت رهنمون کند.