مصطفی مصطفی‌زاده  کارشناس منابع آب‏

منابع آب یک حوضه آبریز به دو بخش آب تجدیدپذیر و آب غیرقابل تجدید تقسیم می‌شود. آب تجدیدپذیر مقدار آبی است که حوضه آبریز طی چرخه آبی سالیانه توانایی بازیابی آن را دارد. بر اساس شاخص توسعه پایدار سازمان ملل متحد برای تأمین پایداری در یک حوضه و قرار گرفتن در شرایط ایمن باید درنهایت 20 درصد از منابع آب تجدیدپذیر در یک حوضه را مصرف کرد. با افزایش مصرف تا 40 درصد شرایط قابل قبول است و پس از آن حوضه آبی در حالت بسیار پرخطر قرار می‌گیرد. از این منظر شرایط حوضه آبریز دریاچه ارومیه در سال 1392 چگونه بود؟ بنابر اطلاعات مندرج در سند تخصیص منابع آب حوضه آبریز دریاچه ارومیه که توسط وزارت نیرو تهیه ‌شده است، میزان منابع آب تجدیدپذیر این حوضه برابر با 7136 میلیون مترمکعب است که از این مقدار 5289 میلیون مترمکعب در بخش‌های کشاورزی، شرب و صنعت مصرف می‌شود. با یک تقسیم ساده می‌توان دریافت که با مصرف بالغ بر 74 درصد منابع آب تجدیدپذیر حوضه آبریز دریاچه ارومیه، این حوضه به لحاظ پایداری در حالت بحرانی و بسیار پرخطر قرار دارد. در چنین شرایطی مصرف بیش از 86 درصدی بخش کشاورزی از مجموع مصارف حوضه نماد واقعی توسعه ناپایدار طی دهه‌های اخیر بوده است و از طرفی با نگاهی به حقابه زیست محیطی 3100 میلیون مترمکعبی دریاچه ارومیه از محل همان منابع آب تجدیدپذیر، خشک‌شدن این دریاچه کاملا قابل پیش‌بینی بود.
با توجه به این موارد و بنابر اشتراک نظر بیش از 700 نفر از متخصصان داخلی و بین‌المللی حوزه آب و کشاورزی، یکی از مهم‌ترین رئوس برنامه‌های طرح ملی نجات دریاچه ارومیه در سال1392 کاهش مصارف کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه به میزان 40 درصد طی پنج سال تدوین و در نقشه راه احیای دریاچه ارومیه پیش‌بینی شد. بر همین اساس اقدامات متعددی نظیر توسعه سامانه‌های نوین آبیاری، اصلاح الگوی کشت، اجرای طرح‌های جامع زراعت و باغبانی و تکمیل شبکه‌های آبیاری و زهکشی غیرتوسعه‌ای تعریف شد. به علاوه برای مقابله با برداشت‌های غیرمجاز از منابع آب سطحی و زیرزمینی، گشت‌های بازرسی در سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه ساماندهی شد و ضمن مقابله با برداشت‌های غیرمجاز از توسعه اراضی کشاورزی ممانعت به عمل آمد. توأمان با این اقدامات با نظارت بر برنامه اجرایی منابع و مصارف 10 سد ملی حوضه، ضمن کاهش آب تحویلی به کشاورزی به میزان سالانه 8 درصد، حقابه زیست‌محیطی دریاچه ارومیه در زمان مناسب به سمت دریاچه ارومیه رها شد. اما همواره این حساسیت و سوال وجود داشته و دارد که با انجام این اقدامات در طرح نجات دریاچه ارومیه و با توجه به گره‌خوردن معیشت بخش عمده ساکنان حاشیه دریاچه ارومیه به کشاورزی و امرار معاش در زنجیره‌های مختلف تولید محصولات زراعی و باغی، آیا با کاهش مصارف بخش کشاورزی، معیشت کشاورزان منطقه تحت تأثیر قرار می‌گیرد؟
برای پاسخ به این سوال در این گزارش وضعیت آب تحویلی به کشاورزی از سدهای استان آذربایجان غربی در محدوده حوضه آبریز دریاچه ارومیه با میزان درآمد ناخالص ناشی از فروش تولیدات کشاورزی در اراضی باغی و زراعی طی سال‌های آبی 93-1392 تا 96-1395 و با گذشت سه سال از آغاز طرح نجات دریاچه ارومیه مقایسه شده است. از 10 سد ملی و مهم حوضه آبریز دریاچه ارومیه، سدهای شهیدکاظمی بوکان، ساروق، زولا، دریک سلماس، شهرچای، مهاباد و حسنلو در محدوده جغرافیایی استان آذربایجان غربی قرار گرفته‌اند. میزان کشاورزی لحاظ شده در این سدها قبل از شروع طرح نجات دریاچه ارومیه در سال آبی 93-1392، برابر با 828 میلیون مترمکعب بود که این مقدار در سال آبی 96-1395، با کاهش 170 میلیون مترمکعبی به تفکیک مقادیر درج شده در جدول یک به 658 میلیون مترمکعب رسید.

برآورد سطح زیر کشت و میزان تولیدات کشاورزی شهرستان‌های استان آذربایجان غربی واقع در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در اراضی زراعی و باغی از آمارنامه‌های محصولات زراعی و باغی تهیه شده توسط وزارت جهاد کشاورزی استخراج شد. همچنین برای تخمین میزان درآمد ناخالص حاصل از تولیدات کشاورزی نیز قیمت محصولات در سال 1398 از اطلاعات مندرج در درگاه ملی آمار  و قیمت خرید تضمینی اعلامی توسط وزارت جهاد کشاورزی استفاده شد.

 
مطابق اطلاعات مندرج در جدول 2، میزان درآمد ناخالص حاصل از فروش محصولات زراعی در استان

آذربایجان غربی و در محدوده حوضه آبریز دریاچه ارومیه پس از سه سال آبی از شروع عملیات اجرایی طرح نجات دریاچه ارومیه 437 میلیارد تومان افزایش یافته که این افزایش در محصولات باغی برابر با 455 میلیارد تومان است. از مجموع موارد فوق می‌توان نتیجه گرفت که با کاهش 170 میلیون مترمکعب آب تحویلی از سدهای حوضه آبریز دریاچه ارومیه واقع در استان آذربایجان غربی درآمد کشاورزان منطقه نه‌تنها کاهش نیافته، بلکه افزایش درآمد به میزان 893 میلیارد تومان رخ داده است. به عبارت دیگر با اقدامات انجام‌گرفته در سطوح مختلف بخش کشاورزی برای افزایش راندمان و بهره‌وری محصولات به ویژه سرمایه‌گذاری در محصولات کشاورزی کم‌آب‌بر و با بازده اقتصادی بیشتر، کاهش آب تحویلی به کشاورزی منجر به افزایش درآمد شده است.