لیلا مهداد| «ممنوعیت چاپ کاغذی پایاننامهها ازسال تحصیلی جدید»؛ بخشنامهای که مجتبی شریعتینیاسر، معاون آموزشی وزارت علوم به روسای دانشگاهها و مراکز آموزش عالی کشور ابلاغ کرد تا در ادامه برنامه مدیریت سبز و توجه به نقش آموزش عالی در بهینهسازی رفتارهای صحیح عمل کرده باشد. بخشنامهای که تبصرهای هم دارد البته برای استثناها، این مضمون که تشخیص موارد استثنا (مصادیقی که امکان نشر الکترونیکی آن وجود ندارد) برعهده دانشگاه خواهد بود.
بعد از این بخشنامه بود که بازار گفتن از صرفهجویی برگهای کاغذ داغ شد و دوباره بحثهای محیطزیستی رونق گرفت بهطوری که سعید مهدوی، رئیس گروه خمیر و کاغذسازی موسسه تحقیقات جنگلها، مراتع و آبخیزداری دراینباره گفت: «هر کاغذ A4 حدود ۳ تا ۴ گرم وزن دارد، هزار برگ برای پایاننامه ضربدر ۴ گرم میشود ۴کیلو، این میزان برای هر دانشجو است؛ حالا این را تعمیم دهیم به دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری که در کشور مشغول به تحصیلند و میخواهند فارغالتحصیل شوند که میزان صرفهجویی از آن بهدست میآید.»
تصمیم جدید وزارت علوم اما منتقدانی هم دارد؛ افرادی که از مشکلات احتمالی بعد از اجرایی شدن و هزینههای بالای مهیا کردن زیرساختها سخن میگویند. محمد طالعی، معاون پژوهش و فناوری دانشگاه صنعتی خواجهنصیرالدین طوسی یکی از این افراد است. او با بیان اینکه عدهای درصدد فراهم کردن زیرساختهای لازم برای ممنوعیت چاپ پایاننامههای کاغذیاند، هزینه زیرساختهای سختافزاری و شبکهای اجرای این قانون را یکمیلیارد تومان اعلام کرده است: «سیاستگذاری پشت این قانون درست بوده، اما باید مکانیزمی دیده شود که بتواند از پیش آمدن سایر مشکلات جلوگیری کند.» طالعی با اشاره به فراهم آمدن مکانیزمهای لازم برای اجرایی شدن تمام و کمال این تصمیم گفته است: «با این تصمیم درسال جدید تحصیلی باید پایاننامهها بهصورت دیجیتال در دسترس قرار بگیرند. واقعیت امر این است که گران شدن زیرساختهای آیتی و مشکلات بودجهای که دانشگاهها دارند را هم باید در نظر گرفت.»
هزینه یا زیرساخت خاصی نیاز نیست
29اردیبهشت امسال بود که معاون اداری، مالی و مدیریت منابع وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دربخشنامهای به روسای دانشگاهها، موسسات آموزشی و پژوهشی و پارکهای علم و فناوری، برای حفظ محیطزیست و کاهش آلایندههای زیستمحیطی و نظر به توجه ویژه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به موضوع مدیریت سبز، بر ضرورت حذف تدریجی ظروف پلاستیکی یکبار مصرف در دانشگاهها و موسسات آموزشی و پژوهشی تأکید کرد تا به موجب آن تمام دانشگاهها و موسسات آموزشی و پژوهشی و پارکهای علم و فناوری با فرهنگسازی و برنامهریزی مناسب برای کاهش و حذف تدریجی تمامی ظروف پلاستیکی و بطریهای آب آشامیدنی در تمامی ساختمانها اعم از غذاخوریها، خوابگاههای دانشجویی، کوی اساتید، مهمانسراها و... اقدام کنند.
اینکه این بخشنامه تا امروز چه میزان اجرایی شده یا نه، چندان مشخص نیست. هرچند محمدتقی نظرپور، معاون اداری، مالی و مدیریت منابع وزارت علوم، تحقیقات و فناوری بر این باور است که قبل از این بخشنامه هم بعضی دانشگاهها این کار را شروع کرده بودند و به «شهروند» میگوید: «در حال حاضر بعضی دانشگاهها در بخشی از جلساتشان از ظروف یکبار مصرف استفاده نمیکنند و به سمتوسوی حذف کامل میروند، البته نیازمند تأمین امکاناتی است که خود دانشگاهها درحال تأمین آنها هستند.»
نظرپور حذف پایاننامهها و رسالههای کاغذی را صرفهجویی در هزینه دانشگاهها و دانشجوها میداند و میگوید: «الکترونیک شدن پایاننامهها هزینه و مشکلات نگهداری پایاننامهها را کاهش میدهد و این درحالی است که هزینه پرینت گرفتنهای مکرر دانشجوها هم کم میشود. اجرایی شدن این بخشنامه مشکل خاصی ندارد.»
معاون اداری، مالی و مدیریت منابع وزارت علوم اجرایی شدن کامل این بخشنامه را درسال تحصیلی جدید منوط به اقدام دانشگاهها میداند و در مورد بالا رفتن احتمال کپیرایت و هزینه تجهیز دانشگاهها برای اجرایی شدن این بخشنامه میگوید: «الکترونیک شدن پایاننامهها به هیچ هزینه و تجهیزات خاصی نیاز ندارد. در مورد کپیرایت هم نیاز است تمهیداتی در نظر گرفته شود. دانشگاهها قبل از این هم طبق ضابطهای رسالهها و پایاننامهها و مقالهها را در اختیار ایرانداک میگذاشتند و دانشجوها میتوانستند به اطلاعات 20صفحهای ابتدایی آنها دسترسی داشته باشند، البته به شکل رایگان. باید متذکر شد که یکی دوسال است که دانشجوها در کنار نسخههای کاغذی، نسخه الکترونیک را نیز در اختیار دانشگاه قرار میدهند. این بخشنامه نیازی به زیرساخت خاصی ندارد و کامپیوتر است که در همه کتابخانهها یافت میشود.»
حذف نکنیم، فرآیند را اصلاح کنیم
نگارش و آمادهسازی یک پایاننامه به معنای هدردادن هزاران برگ کاغذ است، نکتهای که معاون آموزشی و پژوهشی دانشگاه صنعتی ارومیه در واکنش به تصمیم وزارت علوم بر الکترونیک شدن پایاننامهها گفته است: «علاوه بر نسخههای چاپی هر پایاننامه در فرآیند دفاع و ثبت در پرونده باعث هدررفت کاغذ میشود. بهعنوان مثال اعلام آمادگی برای دفاع حدود 50برگ، مرحله نگارش و اصلاح 300برگ و با در نظر گرفتن سه داور و اعضای جلسه دفاع 600برگ تلف میشود، بنابراین باید گفت در فرآیند مختلف نگارش پایاننامه حدود 1000برگ کاغذ هدر میرود.»
با همه اینها اما در میان دانشگاهیها و تعدادی از استادان، روش جدید پیشنهادی چندان طرفداری ندارد. «بهادر زارعی»، استاد دانشگاه تهران و دکتری علوم جغرافیایی سیاسی چنین باوری ندارد و در گفتوگو با «شهروند» ایجاد تغییرات در فرآیند پایاننامه و رسالهنویسی را راهگشا و منطقی میداند و میگوید: «در هیچجای دنیا ما چنین تصمیمی را در حوزه دانشگاهی نمیبینیم و فضای الکترونیک را برای رساله و پایاننامه نمیپسندند، حتی دانشگاههای معتبر دنیا. نوشتار چه در قالب کتاب یا رساله راحتتر در اختیار پژوهشگر قرار میگیرد، البته نباید فراموش کرد که ما کشوری کممطالعه هستیم و آمارها از مطالعه 25تا45دقیقه ایرانیها میگویند. با چنین ویژگی آیا الکترونیک شدن کمکی به بالا رفتن مطالعه میکند؟»
زارعی با اشاره به صرفهجویی در منابع ارزی که یکی از دلایل این تصمیم عنوان شده سوالاتی را مطرح میکند: «درست است که کشور در شرایط سختی است و بیشتر کاغذ موردنیاز هم وارداتی است، اما چطور در چنین شرایطی ما توان تأمین یورور و دلار مورد نیاز سیگار را داریم. همینطور توان تأمین منابع فعالیتهای غیرضروری دیگری همچون واردات چوب بستنی از ترکیه و اروپا را داریم، اما وقتی نوبت به کاغذ کتاب و رساله و پایاننامه میرسد صحبت از صرفهجویی میشود؟! درحالیکه مقالهها و رسالهها و ... در جامعه بشری امروزی اهمیت بالایی دارند.» این استاد دانشگاه تصمیماتی از این جنس را بیتوجهی به علم میداند و معتقد است الکترونیک شدن پایاننامه فرآیند مطالعه را سختتر میکند: «ما در گفتن از ممنوعیت پایاننامههای کاغذی مسأله اقتصادی دانشجوها را پیش میکشیم و به این منظور اصلاح فرآیند میتواند این مشکل را حل کند، البته نباید از یاد برد که همه دانشجوها توان مالی تهیه لپتاپ ندارند و این درحالی است که مطالعه الکترونیک ذهن و چشم را زودتر خسته میکند. اگرچه کتابخانه دانشگاهها هم به وسایل روز تجهیز نیستند و با وجود مهیا بودن همه شرایط احتمال کپیرایت بالا میرود. اگر این تصمیم برای دورهای باشد تا بتوانیم این بحران را بگذرانیم قابل تأمل است، اما در کل بهعنوان یک دانشگاهی به این تصمیم نگاه نقدی دارم.» او ادامه میدهد: «میتوان تعداد نسخههای چاپی را کم کرد یا تعداد دفعات پرینت گرفتن را پایین آورد، نه اینکه کل مسأله را حذف کرد. ویل دورانت نویسنده مشهور آمریکایی میگوید:«در یکچیز افراط کنید آن هم در آموزش. حتی زمانی که جامعه در کساد و رکود است چون آموزش کمک میکند جامعه از رکود خارج شود.» برای رسیدن به اهمیت این مسأله در کشورمان میتوان نگاهی به بودجه آموزش ترکیه و ایران انداخت؛ ترکیه در همسایگی ما بودجهای بالغ بر یکونیممیلیارد دلار در نظر گرفته، درحالیکه بودجه آموزشی ایران در حدود 330میلیون دلار است.»
زارعی سرنوشت پایاننامهها و مقالات دانشگاهی در ایران و سایر جوامع را هم قابل تامل میداند: «اگر از دانشگاه پنسیلوانیا پایاننامه مهدی چمران را بخواهید در اختیارتان میگذارند، چون به پایاننامهها و رسالهها تحت عنوان سندهای علمی ماندگار نگاه میشود که میتواند پایههای اصلی پژوهشهای آینده باشد اما متاسفانه نهادهای جامعه ایران علمی نیستند و چنین نگاهی وجود ندارد، به همین دلیل در بلندمدت این نوشتهها به مرحله بازیافت میرسد. دو هفته پیش ترامپ از تعدادی دانشگاه خواست تا پژوهشی در مورد حضور چین در آفریقا داشته باشند با این مضمون که این حضور به نفع آمریکاست یا خیر و به همین منظور 200میلیون دلار سرمایه در نظر گرفته شد. چنین پژوهشی هیچگاه به مرحله بازیافت نمیرسد چون منبع اصلی پژوهشها و تصمیمات آینده خواهد بود و این درحالی است که 10سال قبل دانشگاه تهران مطالعاتی در مورد شرایط اقلیمی گلستان داشت، اما بیتوجهیها سبب شد ما سیل گلستان را داشته باشیم! درواقع معیار تصمیم و رفتار در جامعه ما علم نیست
و نتیجه میشود همین.»
نجات تقریبی 200میلیون ورق کاغذ
بیست درصد جمعیت دنیا مصرفکننده 87درصد کاغذ تولید هرسالهاند؛ آماری که طبق مطالعهای در سال 2014 به دست آمد و به جامعه بشری این مسأله را گوشزد کرد که تا سال 2020 تولید کاغذ 77درصد افزایش را نسبت به سال 1995 تجربه خواهد کرد. چندوقت پیش مصطفی خوشنویس، عضو هیأتعلمی بخش تحقیقات جنگل موسسه تحقیقات جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور در مورد منابع تأمین کاغذ مصرفی اعلام کرد که «عمده کاغذ مصرفی در ایران از درختان سوزنیبرگ تأمین میشود و از آنجا که در کشور درختان سوزنیبرگ نداریم، بنابراین قانون منع چاپ کاغذی پایاننامهها روی قطعنشدن درختان تأثیر دارد اما نه زیاد، ولی اگر جهانی نگاه کنیم قطعا تاثیرگذار است.»
حالا پرهام جعفری، فعال محیط زیست در گفتوگو با «شهروند» از تاثیرات محیط زیستی مصرف کاغذ میگوید و پای اعداد و ارقامی را به میان میکشد تا بر تصمیم جدید وزارت علوم برمبنای الکترونیک شدن پایاننامهها صحه بگذارد. جعفری با اشاره به نیاز بشر به نوشتن و آموختن که در ادامه موجبات مصرف کاغذ را فراهم آورد، میگوید: «كاغذ ورقه نازك هموارى است كه معمولا از الياف گياهى ساخته مىشود و براى نوشتن و چاپ كردن و ... بهكار مىرود و قرنهاست كه انديشه انسانها روى آن نقش بسته و اگر ما امروز مىتوانيم بيشتر از ديروز بدانيم به سبب همين پديده «كاغذ» است.»
این فعال محیط زیست یکی از راهکارهای کاستن تاثیرات منفی زیستمحیطی مصرف کاغذ را صرفهجویی میداند: «نكته اساسى كه بايد مورد توجه قرار گيرد، ترغيب مردم به صرفهجويى در كاغذ است. صرفهجويى در مصرف كاغذ بىشك هم به اقتصاد كشور و هم به اقتصاد عمومى و فردى مردم كمك مىكند و صرفهجويى نکردن در آن موجبات تزلزل اقتصادى و آسیب به محیط زیست كشور را فراهم ميآورد.»
مطالعات درباره صنعت کاغذ از مصرف 20کیلوگرمی کاغذ توسط هر ایرانی در یکسال حکایت میکند؛ رقمی که در آمریکا 222، فرانسه 141، چین 76، کرهجنوبی 186، بنگلادش 3.4 و ترکیه 70 کیلوگرم است. جعفری با تکیه بر این اطلاعات به آثار سوء دیگر این صنعت میپردازد و میگوید: «هر تن کاغذ به معنای قطع 17 اصله درخت است و در فرآیند تولید حدود 400هزار لیتر آب و 4هزار کیلووات برق مصرف میکند. درواقع تولید یک تن کاغذ دست اول، هزینههای زیستمحیطی و اقتصادی زیادی دارد و مصرف درست و بهینه آن در گام اول و استفاده مجدد از آن در گام بعد، ضرورتي لازم و حياتي به نظر میرسد. سالانه ۲۳۰میلیون تن کاغذ در دنیا مصرف میشود و در ایران که یکدرصد جمعیت دنیا را دارد، این میزان حدود یکدرصد کاغذ دنیاست. براساس آمارهای اعلام شده اگر مصرف سالانه هر ایرانی را ۱۳کیلوگرم کاغذ در نظر بگیریم، در کل با رقمی برابر ۹۱۰میلیون کیلوگرم روبهرو هستیم، البته این رقم معنای دیگری هم دارد؛ اینکه با در نظر گرفتن 17اصله برای هر تن کاغذ باید سالانه بیش از 15میلیون درخت محکوم به قطع شوند.»
این فعال محیط زیست بر این باور است که هدررفت کاغذ به معنای از دست دادن منابع بسیار است: «تاکنون جوامع برای کمکردن این هدررفتها راهکارهای بسیاری را پیشنهاد یا به آن عمل کردهاند. در این میان یکی از مهمترین منابع هدررفت مراکز دولتی و آموزشی است که فعالان محیط زیست بارها با ارایه راهکارهایی نظیر تغییر فونت چاپ یا پشت و رو چاپ کردن و راههای دیگر تلاش کردند تا گامی در جهت کاهش مصرف کاغذ در این حوزه بردارند.»
جعفری با اشاره به اقدام اخیر وزارت علوم ادامه میدهد: «وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در اقدامی مثبت در نامهای به رؤسای دانشگاهها و مراکز آموزش عالی کشور، چاپ کاغذی پایاننامهها، رسالهها، گزارشهای علمی و درسی یا تکالیف آموزشی رایج را ممنوع اعلام کرد. این اقدام با توجه به اینکه هر دانشجو باید در مراحل انجام امور مربوط به پایاننامه خود چیزی بالغ بر 1000 صفحه کاغذ مصرف کند، میتواند تاثیرات مثبتی در کاهش مصرف کاغذ داشته باشد. چنانچه تعداد تقریبی سالانه پایاننامههای کشور حدود 200هزار عدد و تعداد صفحات هر پایاننامه بهطور متوسط 1000 صفحه تکثیر شود؛ با حذف کاغذی این پایاننامهها، حداقل 200میلیون ورق کاغذ A4 صرفهجویی خواهد شد که موجب نجات 17هزار اصله درخت خواهد بود، البته در کنار این موضوع میتوان با کمک رسانهها و فعالان و دوستداران محیط زیست برای سایر منابع هدررفت کاغذ هم چارهای اندیشید.»
پولهای بر باد رفته
تصمیم وزارت علوم مبنی بر ممنوعیت پایاننامه کاغذی با استدلال جلوگیری از هدررفت کاغذ مخالفان و موافقانی داشت و عدهای این تصمیم را راهگشا و موثر در صرفهجویی کاغذ دانستند و گروهی چنین راهکاری را کمی غیرکارشناسی تلقی کردند و هزینههای بالای تأمین زیرساختها برای جلوگیری از مشکلات احتمالی را مطرح کردند. در این میان دانشجوها ممنوعیت پایاننامههای کاغذی را از بُعد اقتصادی برای دانشجویان بهصرفه میدانند. نکتهای که دو تن از دانشجویان ارشد دانشگاه تهران بر آن صحه میگذارند. «یاسر» دانشجوی ارشد دانشگاه تهران است و صددرصد با الکترونیکشدن پایاننامهها موافق است: «هر پایاننامه تا رسیدن به نتیجه نزدیک به پنجبار و گاهی اوقات بیشتر پرینت گرفته میشود تا اساتید راهنما و مشاور اصلاحیهها را مشخص کنند که همین مسأله با توجه به شرایط اقتصادی امروز هزینه اضافیای بر دوش دانشجو است و این درحالی است که بیشک به معنای هدردادن کاغذ است. به همین منظور تصمیم اخیر وزارت علوم مبنی بر الکترونیک کردن پایاننامهها اتفاق خوبی است اما اینکه با چه راهکار و روشی قرار است اجرایی شود باید منتظر ماند و دید.» این دانشجوی مطالعات منطقهای آسیای مرکزی و قفقاز در مورد کاربردی بودن پایاننامههای دانشجوی میگوید: «بهشخصه هرقدر در سایتها پایاننامه سرچ میکنم، بینتیجه است، البته کتابخانه دانشگاه هم سنگاندازیهایی دارد که بهره بردن از پایاننامهها را حداقلی میکند. بهعنوان مثال حق عکاسی یا کپی گرفتن نداریم و تنها میتوانیم به نتبرداری اکتفا کنیم، البته دانشگاه ما مقرر کرده اگر دو سال از نوشتن پایاننامه گذشته باشد، میتوانیم فایل آن را از دانشگاه بخریم! البته بهشخصه شاهد بودم که آخر دوره وانتی جلوی دانشگاه میآمد برای بردن پایاننامهها و کارهای تحقیقاتی دانشجوها برای بازیافت! اتفاقی که برای کتابهای درسی دانشآموزان میافتد.» «یاسر» تأثیر پایاننامههای موجود در کتابخانههای دانشگاهها را خیلی حداقلی میداند و بر این باور است سنگاندازیها و بروکراسی موجود مسبب این امر است: «واقعا این پرسش همیشه برایم وجود داشته که این حجم از پایاننامههای تولیدی چه فایدهای دارد؟ تفکر غالب در میان دانشجوها این است که پایاننامهای نوشته و نمرهای گرفته شود تا درنهایت دانشجو خود را رها ببیند. شاید برای همین است که در همه این سالها اتفاق خاصی نیفتاده و هنوز نگاه کاربردی برای نگارش و استفاده از پایاننامهها وجود ندارد، البته بعضی از دانشگاهها واحد درسیای را جایگزین پایاننامه کردهاند که به نظرم مفیدتر است.» این دانشجوی ارشد الزام کلاسهای آموزشی استفاده از نرمافزارها و کامپیوتر را برای بعضی از اساتید ضروری دانسته و میگوید: «بخش زیادی از اساتید با این مسأله کنار آمدهاند اما بهشخصه با اساتیدی روبهرو بودم که شناختی از این فضا نداشتند.»
«فاطمه» هم یکی دیگر از دانشجوهای ارشد دانشگاه تهران است و الکترونیکشدن پایاننامهها را برای دانشجوها بهصرفه میداند و معتقد است بیشک گام بلندی در رفتن به سوی صرفهجویی در مصرف کاغذ است. «واقعا نیازی به کاغذیبودن پایاننامهها نیست. خودم بارها برای استاد راهنمایم مطالب را پرینت گرفتهام چون با کامپیوتر و نرمافزارها ناآشناست، البته هم هزینهای بر دوش من بوده هم باعث هدررفت کاغذ شده است.» «فاطمه» بعضی قوانین مربوط به پایاننامه نوشتن را هم متضاد با اهداف محیط زیستی میداند و ادامه میدهد: «علاوه بر پرینتهای مختلف، هر دانشجو موظف است سه، چهار نسخه از پایاننامه را برای کتابخانه، استاد راهنما و داورها و ... چاپ کند و این به معنی حجم بالای مصرف کاغذ است! پایاننامههایی که شکل کاربری پیدا نمیکنند و تنها نوشته میشوند تا فراموش شوند. بهعنوان نمونه از پایاننامههای موجود در کتابخانه دانشگاه تنها میشود در پیشینه بهره برد و لاغیر البته با کلی قوانین سختگیرانه در استفاده از آنها. درحالیکه اگر به شکل فایل بود بارها توسط دانشجوهای ترمهای پایینتر مورد استفاده قرار میگرفت.» این دانشجوی کارشناسی ارشد مصرف کاغذ در دانشگاهها را بسیار بالا میداند: «واقعا در دانشگاهها کاغذ اسراف میشود. بهعنوان مثال یک رو یا دو رو بودن پایاننامه چه تاثیری در نتیجه کار میتواند داشته باشد بهجز هدردادن کاغذ و هزینه اضافی برای دانشجو. درحال حاضر 2میلیون تومان هزینه این ترم برای پایاننامهام میشود که برای من دانشجو زیاد است؛ از این مبلغ 700هزارتومان پول خوابگاه دادهام که باید دوباره پرداخت کنم، 750هزار تومان هم پول دانشگاه است و باقی هزینهها.»