شهروند| رفتن به كوه و دشت و بيابان همان‌قدر كه لذتبخش است و هيجان دارد، خطراتي را هم به دنبال دارد كه اگر حواستان نباشد ممكن است گريبانتان را بگيرد. وجود انواع جانوران در اين مكان‌ها مانند مار و عقرب مي‌تواند يك روز خوب را تبديل به يك روز بد و پر از حادثه كند. بد نیست بدانید كه چطور مي‌توان با مارگزيدگي مقابله كرد، شايد دانستن بعضي نكات كاربردي و مرور آنها جایی به دردتان بخورد.
علایم، نشانه‌ها و بررسي بيمار
علایم و نشانه‌هاي زهرآگين شدن بدن كسي كه مورد گزش مار واقع شده به عواملي چون اندازه مار، محل، تعداد و عمق گزيدگي، مقدار زهر تزريق شده، حساسيت فرد نسبت به زهر، سن و وزن مصدوم، سلامتي عمومي فرد و نوع و تعداد ميكروارگانيسم موجود در حفره دهاني مار بستگي دارد. اما براي بررسي بيمار و اين كه بدانيد مار سمي او را نيش زده يا غير سمي، دانستن اين نكات ضروري است:
مشاهده مار
مشاهده سوراخ یا زخم در محل نیش زدگی.
درد در محل گزیدگی؛ درد و سوزش شدید است.
تورم، با گذشت زمان، تورم به سمت قسمت مرکزی اندام و به طرف تنه فرد پیشرفت می‌کند.
قرمزی پوست و بروز تاول
قرمزی و تورم عروق لنفاوی در عضو گزیده شده و پیشرفت این قرمزی و تورم به سمت قسمت‌های مرکزی بدن. لبه‌های این ناحیه بسیار دردناک و نسبت به لمس حساس است.
تهوع، استفراغ، سرگیجه و احساس ضعف
کاهش فشار خون
تب، لرز و تعریق
سوزن سوزن یا کرخت شدن نوک انگشتان و اطراف لب و دهان
خونریزی از بینی، وجود خون در ادرار یا مدفوع
تند شدن تنفس یا تنگی نفس
افزایش نبض
مشکل بینایی
نكته: در بررسي بيمار، ابتدا به دنبال اثرات دو دندان روي پوست مصدوم بگرديد. البته ممكن است فقط يكي از دندان‌ها در پوست فرو رفته باشد. گاه نيز يكي از دندان‌هاي مار در حمله به هدف قبلي شكسته است. گاهي هم ممكن است كه مار در مرحله پوست اندازي بوده و بيشتر از 2 دندان داشته باشد.
هنگامی که کسی توسط مارسمی گزيده مي‌شود، علایمی که در او ظاهر می شود را بسته به نوع سم و میزان ورود آن به بدن به دو گروه خفیف و شدید تقسیم می‌كنند:
کمک‌های اولیه
اين كه بدانيد هنگام مارگزيدگي چه كارهايي بايد انجام دهيد تا سم از بدن خارج شود يا به بقيه اندام‌ها سرايت نكند، مي‌تواند جان مصدوم را نجات دهد. به عنوان يك ناجي اين نكات را بخوانيد و به خاطر بسپاريد:
اگر گزيدگي‌ها در ناحيه دست و پاها اتفاق افتاده، با استفاده از پارچه يا باندي كه حدود 4 تا 5سانتي‌متر عرض داشته باشد، بالا و پايين محل گزيدگي را ببنديد. البته اين كار بايد با رعايت اصول انجام شود. باند يا پارچه را طوري ببنديد كه يك انگشت به راحتي از زير آن عبور كند و مانع مسدود شدن خون سرخرگي نشود.
در صورتي كه محل گزش در نزديكي مفاصل است، از قراردادن نوار در دو سمت مفصل خودداري كنيد و نوار را فقط در بالاي زخم يعني سمتي كه به تنه مصدوم نزديك‌تر است ببنديد.
زيورآلات، ساعت يا لباس‌هاي تنگ را از اندام گزيده شده خارج كنيد.
استفاده از دستگاه پمپ مكنده مخصوص در 30دقيقه اول مارگزيدگي توصيه مي‌شود. در صورتي كه پس از 5 تا 10دقيقه بعد از مارگزيدگي به بيمار رسيديد، توسط ساكشن كردن مي‌توانيد 25 تا 50درصد زهر را خارج كنيد. در صورت در اختيار داشتن محلول آنتي سپتيك يا صابون سطح زخم را با آن شست‌وشو دهيد.
با استفاده از تيغه چاقو كه آن را روي آتش گرفته و ضد عفوني كرده‌ايد يا تيغ بيستوري استريل يك شكاف خطي در محل گزش ايجاد كنيد. يادتان باشد روي ناحيه گزش را برش ضربدري ندهيد؛ اين كار ريسك بريده شدن اعصاب و عروق خوني را افزايش مي‌دهد.
زخم بايد حدود 20 دقيقه مكيده شود. اگر دهان شما زخم يا خراش دارد يا دچار گلو درد و سرماخوردگي هستيد از مكيدن محل گزش خودداري كنيد. مايع زخم كه توسط ساكشن‌دهاني خارج مي‌شود بايد مرتبا دور ريخته شود، با اين حال اگر احتمالا بلعيده شد، جاي نگراني نيست، زيرا زهر در معده بي‌اثر مي‌شود.
در صورت امكان اطلاعات صحيحي در مورد شكل مار به دست آوريد.
هرگز به بيمار اجازه ندهيد كه راه برود.
مصدوم را سريعا به مراكز درماني منتقل كنيد.
استفاده از كمپرس سرد در مارگزيدگي ممنوع است.
پیش‌بینی وضع مارگزیده
تا زمانی که ضربان قلب وجود دارد می‌توان به بهبود بیمار امیدوار بود. گاهی مصدوم یا مار گزیده بدون درمان اصلی بهبود پیدا می‌کند و نیز ممکن است مرگ خیلی سریع بعد از گزش گروه الاپیده (يا كبري) فرا رسد. حد متوسط زمان فرا رسیدن مرگ معمولا 5 ساعت بعد از گزش است ولی ممکن است مرگ تا 7روز پس از گزش نیز به تاخیر بیفتد. توجه به پايین آمدن فشار خون و مشاهده علایم بالینی ، اختلالات دستگاه تنفس و گردش خون موضوع را تا حدی روشن می‌كند .
در گروه الاپیده یا کبري اساسا مرگ در اثر فلج شدن دستگاه تنفسی است. ضعف ماهیچه‌ها، ازدیاد ترشح بزاق و استفراغ بیش از حد مزید بر علت و گاهی موجب خفگی میشود. در حالی که در گروه افعی‌ها خونریزی و شوک بیشتر باعث مرگ میشود .
چنانچه زخم را ضد عفونی کنند و آزاد بگذارند در یکی دو هفته خشک خواهد شد. ولی اگر به عللی زخم بسته شود ممکن است عفونی شده و بهبودی طولانی‌تر شود و حتی دیده شده که زخم چند ماه ادامه داشته و سرانجام به مراقبت و عمل جراحی احتیاج پیدا کرده است.
دوران بیماری در گزش مارهای دریایی کمی طولانی‌تر است و شاید چند ماه طول بکشد تا بیمار سلامت خود را باز یابد. در گزش افعی‌ها اگر سم خاصیت خونریزی داشته باشد، معمولا بیمار طی یک هفته بهبود پیدا می‌کند. اما درگزش افعی‌هایی که سم آنها خاصیت انعقاد خون را تغییر می‌دهند و سرم غیر اختصاصی در مورد آنها تجویز میشود، دوران بیماری دو سه هفته طول خواهد کشید تا بهبود
حاصل شود .
در حالات سخت بیماری ، ابتدا جریان خون سریع می شود و بعد این جریان به کندی صورت می‌گیرد. در چنین وضعی خون به قلب و مغز به کندی می‌رسد و ممکن است این عمل در اثر شوک (۱۲ تا ۷۲ساعت بعد از گزش) یا در اثر خونریزی داخلی یا از محل گزش باشد.
روش‌هاي پيشگيري از مارگزيدگي
از قديم گفته‌اند پيشگيري بهتر از درمان است. اين نكات را بخوانيد و در اردوها و گردش‌هايتان آنها را رعايت كنيد تا اتفاقي نيفتد:
يك مكان خنك و سايه‌دار مثل يك شكاف سنگي، يك غار يا تورفتگي سنگي، سنگ‌هاي كنار چشمه‌ها، شاخه‌هاي سايه‌دار درخت‌ها و... همان‌قدر كه براي شما مي‌تواند جذاب باشد، براي يك مار هم كه در طول روز مجبور به خنك نگه داشتن خود است، جذاب است. پس، قبل از وارد شدن به اين مكان‌ها خيلي دقت كنيد و با سر و صدا كردن باعث فرار مار از اين مكان‌ها شويد.
هنگام راه رفتن بين علف‌هاي بلند حتما با دقت به زير پاي خود نگاه كنيد و از يك چوب دست، عصا، باتوم و... استفاده كنيد و با كشيدن آن به زمين و ضربه زدن به سنگ‌ها و يا شاخه‌هاي جلوي پايتان مار را از ورود خود آگاه كنيد تا او شما را غافلگير نكند.
85 درصد مارگزيدگي‌ها در ناحيه زانو به پايين اتفاق مي‌افتد، پس بهتر است از كفش مناسب استفاده كنيد و با پوشيدن جوراب‌هاي ضخيم از پاي خود محافظت كنيد.
اگر هوس گل چيدن كرديد، بدون دقت و بي‌محابا دستتان را زير سنگ‌هاي بزرگ و توده‌هاي علفي فرو نبريد. معمولا اين جور جاها محل زندگي مارها است.
بعضي‌ها با ديدن مار وظيفه خود مي‌دانند كه يا او را بكشند يا بگيرند كه اين امر خود دليل اصلي 50درصد از مارگزيدگي‌ها است. پس اگر در طبيعت با مار مواجه شديد سر به سرش نگذاريد و خيلي آرام، بدون تحريك او عقب‌نشيني كنيد.
سر و صدا باعث مي‌شود مارها از جلوی راهتان كنار بروند. پس، از سوت زدن و آواز خواندن دريغ نكنيد!
هيچ وقت كوله پشتي خود را با در باز بر روي زمين رها نكنيد.
لباس‌هاي خود را براي مدت طولاني بر روي زمين رها نكنيد. اگر كفشتان را درآورده‌ايد، هنگام دوباره پوشيدن آن دقت كنيد كه چيزي توي آن نرفته باشد.
اگر چادر زده‌ايد، هميشه در آن را بسته نگه داريد و شب‌ها وسايل و مخصوصا كفش‌هاي خود را به داخل چادر بياوريد. اگر هم به هر دليلي ناچار به بيرون گذاشتن برخي لوازم از جمله كفش‌هاي خود شديد، حتما آنها را داخل يك كيسه غير قابل نفوذ قرار دهيد. به علاوه ريختن تنباكوي خيس شده به دور چادر سبب دور شدن مارها از آن مي‌شود.
اول خوب نگاه كنيد، بعدا بپريد! هيچ وقت به جايي كه آن را نمي‌بينيد (پشت يك سنگ، يك توده علفي و...) نپريد. از كجا مي‌دانيد، شايد كنار يك افعي فرود بياييد!
هرگز به يك مار حتي اگر مرده به نظر برسد، دست نزنيد.
اگر در فاصله بسيار نزديك (يكي دو قدم) با مار بوديد و ديديد كه حالت دفاعي به خود گرفته، خونسردي خود را حفظ و سعي كنيد بدون اين كه برگرديد، با برداشتن چند قدم به عقب خيلي آرام از آن دور شويد.
اگر متوجه وجود مار در نزديكي كسي شديد، بدون اين كه هول شويد و بترسانيدش، با صداي بلند او را راهنمايي كنيد تا از منطقه خطر دور شود.
اين فكر كه مارهاي كوچك خطري ندارند، كاملا نادرست است. شايد يك بچه افعي رو به رويتان باشد و خودتان خبر نداشته باشيد. بد نيست بدانيد مار جعفري كه از سمي‌ترين انواع افعي‌هاي ايران به حساب مي‌آيد، ماري بسيار زيبا، كوچك، ظريف و با قطري كم است. با تاريك شدن هوا مارها هم براي شكار از لانه‌شان بيرون مي‌آيند. پس اگر در شب قصد پياده‌روي داريد از چراغ استفاده و جلوي پاي خود را به دقت نگاه كنيد. صبح زود مارها از سرماي دم صبح بي‌حال مي‌شوند و براي گرم شدن خود را به مكان‌هايي كه آفتابگير است مي‌كشانند. پس مراقب چنين مكان‌هايي باشيد.
تفاوت گزیدگی مار سمی وغیرسمی
مارگزيدگي در بچه‌ها معمولا شدت و مرگ و مير بيشتري دارد. اگر گزش در محل يك رگ بزرگ باشد، سم به طور مستقيم وارد گردش خون شده و تشنج و مرگ در عرض چند دقيقه بروز مي‌كند. اثرات سمي بعد از چند ساعت تا چند روز بر روي قلب و عروق، دستگاه تنفس، گوارش، كليه‌ها واعصاب ظاهر مي‌شود. وجود تهوع و استفراغ در دقايق اول پس از گزش، نشان دهنده ورود مقادير زياد سم به درون فرد مارگزيده است. سم برخي مارها سبب فساد و آسيب قسمت وسيعي از پوست مي‌شود. گاهي گزش توسط مار سمي بدون وارد شدن سم به بدن فرد مارگزيده صورت مي‌گيرد. اگر پس از يك ساعت، درد و سوزش درمحل گزش و علایم عمومي گفته شده، مشاهده نشد، مي‌توان از وارد نشدن سم به بدن اطمينان حاصل كرد.