شهروند| از دهه 70 تلویزیون، شلوغترین و پرترافیکترین کنداکتور خود را در ماه رمضان تجربه میکند. در دو دهه اخیر شبکههای مختلف تلویزیونی در ماراتن نمایش سریالها و برنامههای مناسبتی شرکت میکردند و سعی در میخکوبکردن مخاطب روبهروی جعبه جادویی داشتند تا آمارها از افزایش بینندگان در ماه رمضان بگویند. ماه رمضان فرصتی است برای تلویزیون و در این سالها کموبیش با این خلاقیتها آشنا شدهایم؛ از «ماه عسل» که اواخر کارش با نقدهای زیادی روبهرو بود تا همین خلاقیت آخر شبکه پنج که سراغ سریال جونگ میونگ رفته و قید هزینه برنامهسازی مناسبتی را زده است. سیما، امسال در برنامهسازی و انتخاب سوژهها و حتی انتخاب مجریان و کارشناسان و ... سلیقه متفاوتش را به نمایش گذاشته است؛ از برنامه «عصر جدید»، «دعوت» تا «ماهماه» که قرار بود با اجرای بنیامین بهادری جای «ماه عسل» علیخانی را پر کند و حاشیههایی را هم بهدنبال داشت. حالا تلویزیون در صف اول نقدهاست؛ تلویزیونی که دیگر از برنامههای طنز و سریالهای کمدی در آن خبری نیست و امسال با ژانر تاریخی و ملودرام اجتماعی- مذهبی خواسته نهایت تنوع و خلاقیتش را به نمایش بگذارد، اگرچه هنوز نتوانسته از نقدها به خودش بکاهد، چون هنوز این باور وجود دارد که جای برنامههای طنز دهه 80 در تلویزیون خالی است. وضعیت در دیگر کشورهای مسلمان چطور است؟ تلویزیون این کشورها در ماه رمضان چه برنامههایی دارد و تنوع این برنامهها چقدر است؟ برنامههای خیابانی و شاد چطور در این کشورها و در ماه رمضان اجرا میشود؟ در این گزارش سعی کردهایم به این سوال پاسخ دهیم.
نیت لی میسین
«رمضان، جشن است و عید فطر هم عید اصلی مردم ترکیه است. در ماه رمضان فستیوالهای مختلف در مناطق مختلف شهر برگزار میشود.» ساناز دوسالی است برای خواندن رشته پزشکی یکی از دانشگاههای استانبول را انتخاب کرده و سال اولی که ماه رمضان آنجا بوده، از تزیین خیابانها بهوجد آمده و برایش عجیب بوده که هنوز سنتهای قدیمی ترکیه در میادین و پارکهای مختلف در قالب برنامههای ویژه ماهرمضان اجرا میشود. «همهچیز برایم عجیب بود، چون در مورد رسوم گذشته ایران از مادربزرگم شنیده بودم و بیشتر برایم حکم قصههایی را داشتند که در گذشتههای دور اتفاق افتاده بودند، اما در ترکیه هنوز این سنتها اجرا میشوند و کودکان هم با این سنتها آشنا هستند و این خیلی مهم است.»
وقتی صحبت به برنامههای تلویزیونی ماه رمضان میرسد، ساناز با خنده میپرسد منظورتان «ماهعسل» است که اشک آدم را در میآورد؟ «برنامههای تلویزیونی ترکیه خیلی تغییر میکند. درواقع بیشترین شادی را فستیوالها و شبنشینیها ایجاد میکنند. البته از آنجایی که عید فطر، عید اصلی است حدود یک هفته تا 10روز تعطیلی رسمی است و همهجا جشن میگیرند تا اهمیت این عید حفظ شود.»
ساناز خاطرهای از سریالهای دهه 80 و کمدیهای آن دوران که طرفداران زیادی داشتند، ندارد و تنها برنامه طنزی که با آن خندیده را «سریال پایتخت» میداند: «واقعا سریال سرگرمکنندهای بود. تلویزیون ترکیه برنامههای شادی برای ماه رمضان دارد. مجری برنامهها لباسهای شاد میپوشند و دکور برنامهها هم تغییراتی به خود میبینند. بهعنوان مثال مسابقهای با ژانر طنز پخش میشود، سریالها هم بیشتر تم طنز دارند یا موضوع آنها با اتفاقات شاد پیش میرود، البته برنامههای خاص احکام و سریالهای اسلامی هم در میان برنامهها به چشم میخورند، البته هیچکدام وارد ژانر غم و اندوه نمیشوند.» این دانشجوی رشته پزشکی، مسلمان بودن، نزدیکیهای فرهنگی و داشتن باورهای دینی مشترک را وجه تشابه دو کشور ایران و ترکیه میداند، شباهتی که سبب شده در ماه رمضان برنامههای تلویزیونی هر دو کشور برنامههای مشابه با تم مذهبی داشته باشند: «در طول ماه مبارك رمضان در تركيه برنامههايى مخصوص رمضان در زمان افطار و سحر از شبكههاى مختلف پخش مىشود. بهطور معمول برنامههايى با همراهى عالمان دينى كه از طرف مردم عادى مورد قبولند و در مورد اسلام اطلاعات زيادى دارند، پخش مىشود. اين برنامهها هرساله هم لحظه افطار و سحر را به نمايش مىگذارند و هم سوالهاى بينندگان را پاسخ میدهند و خارج از اين، اطلاعات مختلف دينى زيادى را در اختيار مردم مىگذارند. در شبكههاى مختلف در اين زمان قرآن خوانده شده، افراد ارزشمند و مختلفى میهمان برنامهها شده و پخش زندههايى از شهرهاى مختلف به برنامه وصل مىشوند. پخش زندهها، شور شوق رمضان را که در شهرها در جريان است، به نمایش مىگذارند.»
ساناز با واژه «سلطان 11ماه» در ترکیه آشنا شده، نامی که ماه رمضان در میان مردم ترکیه به آن آوازه است: «مردم ترکیه رمضان را عزیز میدانند و برای همین قبل از شروع رمضان، خیابانها و مساجد شهر تزیین میشوند و مردم آمدن رمضان را به هم تبریک میگویند. مردم ترکیه مانند همه مسلمانان ماه رمضان را ماه میهمانی خدا میدانند و باورشان این است که همه باید از نعمتهایش برخوردار شوند و شاید برای همین هست. شهرداری «آنکارا» هرساله در 25 نقطه مختلف شهر بستههای موادغذایی و شوینده را همه روزه در ایام ماه مبارک رمضان در اختیار 400هزار خانوار و خانوادههای بیبضاعت قرار میدهد، البته شهرداری شهرهای دیگر هم سفرههای طولانی افطار را پهن میکنند تا افراد بیبضاعت از آن استفاده کنند؛ بهنظرم سنت زیبایی است.» ساناز یکی از نکات قابلتوجه خیابانهای استانبول در ماهرمضان را همکاری پلیس برای آسودگی بیشتر مردم میداند: «شبها خیابانها خیلی شلوغ است و تا چشم کار میکند اغذیهفروشیهای سیار، دستفروشها و گروههای موسیقی را میتوان دید، علاوه بر اینکه مغازهها و پاساژها هم باز هستند. شبهای رمضان آنقدر برای مردم سرگرمی دارد که بتواند آنها را تا سحر در خیابانها نگه دارد، البته با این همه ازدحام هیچ مشکلی پیش نمیآید، چون پلیس نهایت همکاری را دارد تا مبادا ترافیک در رفتوآمد مردم تعلل ایجاد کند. واقعا شبهای رمضان استانبول، شهر زنده است و از گوشه وکنار آن صدای موسیقی و خنده مردم میآید.»
شبها، اینجا زنده است
«روزها همهجا تعطیل است و شبها بعد از اذان همه مغازهها و پاساژها کار خودشان را شروع میکنند.» سحا متولد عراق است و دوسالی میشود در ایران زندگی میکند، اما ماه رمضان برمیگردد عراق پیش خانوادهاش. «ماه رمضان عراق را دوست دارم. اذان مغرب درواقع اعلام زندگی شبانه است و بیشتر مردم در خیابانها هستند. مغازهها بازند و یکی از تفریحات زنها گشتوگذار در پاساژهاست و مردها هم در کافهها و قهوهخانهها سرگرم قهوهخوردن و قلیان کشیدن و بازی هستند.» سحا، ماه رمضان ایران و عراق را شبیه میداند، با یک تفاوت کوچک. «ماه رمضان در عراق هم مثل ایران است، اما بیشتر مردم تا سحر در خیابانها میمانند ولی مثل ترکیه آوازخوانی و موسیقی نیست و بیشتر بین مردم مسابقاتی برگزار میشود و زنها هم خانه همسایهها جمع میشوند و بگوبخند میکنند. در کنار برنامههای طنز، برنامه احکام را هم داریم که هرکدام در تایم خودشان پخش میشوند.»
چرا ماه رمضان به عراق برمیگردی؟
«هم دیدارها تازه و هم اینکه دلم برای ماههای رمضان عراق تنگ میشود. ماه رمضان عید بزرگ ما است و برای همین اهمیت زیادی دارد و همه مردم عراق سعی میکنند به بهترین شکل ممکن آن را برگزار کنند. در گذشته که من کوچکتر بودم طبلزنها، در هر محله شهروندان را بیدار میکردند. عید فطر خیلی برای مردم عراق مهم است و آن را باشکوه جشن میگیرند. ماه رمضان عراق و ایران یک تفاوت دارد آن هم شادبودنشان است. کشورهای عربی واقعا این ماه را با جشنها، افطاریها و دورهمیها و مسابقاتی که در محلهها برگزار میشود، شاد میکنند، اما این مسأله در ایران به چشم نمیخورد.» سحا یکی از تفاوتهای بارز ایران و عراق در برپایی ماه رمضان را قیمتها میداند: «در ماه رمضان قیمت موادغذایی پایین میآید و تا چشم کار میکند، غذاهای خیابانی است که قیمتهای پایینشان باعث میشود همه مردم بتوانند از آنها استفاده کنند. تفاوت بعدی در برنامههای تلویزیونی است. تلویزیون عراق هرسال برای ماه رمضان برنامههای شادی در نظر میگیرد. یکی از برنامههایی که طرفدارهای زیادی دارد، فیلم طنز «حامض حلو» بعد از اذان مغرب پخش میشود. برنامه شرقیه و صومریه هم فیلمهای خندهداری هستند و من فقط شرقیه را میبینم، البته برنامههای دیگر زیادی دارد که ویژه ماه رمضان هستند که بیشترشان شاد و خندهدارند.»
دوران کمدیها و سریالهایی
که تلویزیون را تکان دادند
«پسر آقای ستوده از فرانسه برای گذراندن تعطیلات نوروزی به ایران برمیگردد که خانوادهاش متوجه میشوند ازدواج کرده و فرزند هم دارد و درنهایت اتفاقاتی باعث میشود او برای همیشه در ایران بماند»، خلاصه نخستین سریال مناسبتی به کارگردانی خسرو ملکان در دهه 70. البته در سالهای بعد «حسن فتحی» با «همسایهها» وارد میدان شد و به مرور بهعنوان کارگردان سریالهای مخاطبپسند شناخته شد. اما او دهه 80 توانست با سریالهایی همچون «گمگشته»، «یادداشتهای کودکی» و «چراغهای خاموش» مخاطبان زیادی را به خود جذب کند و عنوان دهه اوج سریالهای مناسبتی را در یادها ثبت کند، اگرچه در میانههای همین دهه بود که «سیروس مقدم»، «علیرضا افخمی» و «محمدحسین لطیفی» با ساخت سریالهای ماورایی-«او یک فرشته بود» و «اغما»- سعی کردند با جذب مخاطب ژانر سریالهای مناسبتی را تغییر دهند، اگرچه به مذاق بسیاری از مخاطبان خوش نیامد و دلیلشان را فانتزی و تخیلیبودن آن عنوان کردند. یکی از کارگردانانی که موج کمدیسازی را در سریالهای ماه رمضان ایجاد کرد «رضا عطاران» با سریال «خانه به دوش» بود؛ موجی که تنها چهار سال دوام آورد و با «بزنگاه» فروکش کرد. البته در همین سالها بود که مخاطب تلویزیون پای دیدن «صاحبدلان»، «شب دهم» و «میوه ممنوعه» نشست. در دهه 80 تمام شبکههای تلویزیونی تصمیم گرفتند سریال مناسبتی بسازند و اینگونه شد که مخاطب از افطار تا پاسی از شب از شبکه یک، به دو و بعد به سه و پنج مراجعه میکرد تا مبادا سریالی را از قلم بیندازد، فشردگیای که معترضانی هم داشت، اما با این وجود کماکان این رویه تا اوایل دهه 90 به کار خود ادامه داد، ولی به مرور زمان این تب میان شبکههای مختلف فروکش کرد، تا جایی که «شاید برای شما اتفاق بیفتد» یا «کلید اسرار» جای خود را به سریالهای مناسبتی بعضی شبکهها دادند. درواقع در دهه 90 دیگر از اوج سریالهای ماه رمضان خبری نبود و تنها چند سریال مانند «دودکش»، «مادرانه» و «مدینه» توانستند مخاطبان را طی ماه رمضان با خود همراه کنند، اگرچه «پایتخت» هم به نوبه خود در میان بهیادماندنیها قرار گرفت.
رسوم مختلف رمضان
*مالزی: «بولان پوآسا» نام محلی رمضان، مردم مالزی است. رمضان برای آنها تداعیگر شادی و عیدی سنتی است. عیدی که روز اولش در بسیاری از ایالتهای مالزی همچون ملاکا، جوهور و کداش تعطیل رسمی است. یکی از جاذبههای رمضان در مالزی، بازارهای محلی است؛ بازارهایی با خوراکیهای خوشطعم و غذاهای مختلف. فروشگاههای مالزی بعد از افطار بازند و پخش موسیقیهای مذهبی شاد از رادیو، تلویزیون و کوچهها به گوش میرسد. یکی از سنتهای مالزی خانهتکانی و تغییر دکوراسیون منازل در ماه رمضان است، درواقع مردم مالزی سعی میکنند فضای عید به خانه و شهرشان بدهند.
*امارات: جشن گرفتن ماه رمضان یکی از سنتهای دیرپای امارات است. یکی از رسوم این ماه پوشاندن لباس مخصوص بر تن کودکان است که روی آن نخل طلا دوخته شده. برگزاری میهمانیهای جمعی روی فرشهایی که به همین منظور در بعضی خیابانها پهن میشود، شکوه خاصی به این ماه در کشور امارات میبخشد.
*مصر: فانوسهای رنگی، نماد رمضان در مصر است، برای همین بازار فانوسها در این ماه داغ است و مردم از آنها برای تزیین خانهها و کوچهها استفاده میکنند. کودکان مصری هم با در دست داشتن این فانوسها، سرودها و شعرهای معروف این ماه را میخوانند. شبزندهداری در قهوهخانهها و خیمههای رمضانی و شرکت در مسابقهها از تفریحات ماه رمضان در مصر است. در پایتخت مصر، قاهره جشنهای مخصوصی برپا میشود که نزد مردم از ارزش و اهمیت خاصی برخوردار است؛ جشنهایی که از دوره فرعونیان، قبطانیان و اسلامیان باقی مانده است.
*قطر: ماه رمضان در قطر با سنتهای زیبا و جشنهای دلنشین متعددی ازجمله جشن گرانگائو و شلیک توپ افطار همراه است. جشن النفله به مناسبت پیشواز رمضان برپا میشود، البته یکی از معروفترین جشنهای سنتی گرانگائو است که به کودکان و نوجوانان اختصاص پیدا میکند. در این جشن هر شرکتکننده دو سنگ کوچک در دست داشته و با کوبیدن هماهنگ آنها به یکدیگر نوعی موسیقی تولید شده که از آن بهعنوان موسیقی جشن استفاده میشود تا سرودهای ویژه گرانگائو را با یکدیگر بخوانند.
*سوریه: تمام رسوم مربوط به ماه رمضان در سوریه هم برگزار میشود، اگرچه داستانسرایی مختص خود سوریه است و از گذشته در این کشور رایج بوده است، البته در زمان ماه مبارک رمضان و حین اعلام ساعت افطار داستانسرایان به کوچهها آمدهاند و هر جا مردم بیشتر تردد کنند، آن نقطه را برای برگزاری مراسم خود انتخاب میکنند.
*عمان: در نيمه اين ماه جشن «قرانقشوه» ميگيرند. در اين جشن همه كودكان به خيابانها آمده و از خانهاي به خانه ديگر ميروند و شيريني و خوراكيهاي معروف را طلب ميكنند. اين جشن در مناطق ديگر عمان اسمي متفاوت دارد. مثلا «تلميس» كه اشاره به التماس و درخواست بچهها براي دريافت شيريني است.
از دوربین مخفی تا طنز بسیار
کشورهای عربی به عیدفطر عید بزرگ میگویند و این نشانهای است برای اهمیتی که برای ماه رمضان قایلند. یکی از ویژگیهای بارز کشورهای عربی در این ماه اجرای برنامههای طنز و شاد برای مخاطبان است تا جایی که بیشترین سرمایهگذاری تلویزیون و برنامهریزی دقیق آن به ماه رمضان اختصاص دارد. این شبکهها در تمام روز برنامههای متنوعی دارند و از بعدازظهر تا سحر هر شبکهای را مخاطب انتخاب کند، بیشک با برنامهای سرگرمکننده روبهرو خواهد شد. یکی دیگر از ویژگیهای این شبکههای تلویزیونی، داشتن برنامههای زنده در سحر است. یکی از ویژگیهای دیگر این شبکهها، پخشنشدن برنامههای رقص و کلیپهای موسیقی است و این مسأله برمیگردد به احترامی که برای این ماه قایل هستند، اگرچه تمام کنسرتهای موسیقی در عیدفطر اجرایی میشوند. شبکه عربستان در ساعت 18:30 برنامه مخصوص افطار را شروع میکند، برنامهای که تا سحر ادامه دارد و بارها تکرار میشود تا همه کشورهای عربی از آن بهره ببرند، چون ساعت افطار کشورهای عربی همزمان نیست.
دوربین مخفی مشهور؛ یکی از برنامههای پرطرفدار شبکههای عربی برنامه دوربین مخفی است که توسط شبکه مصر تهیه میشود و به سایر شبکهها فروخته میشود. این برنامه هرسال با تم متفاوت از سال گذشته برگزار میشود و برای جذب مخاطب از بازیگران مشهور در برنامههایش استفاده میکند تا جایی که بازیگران مشهور زیادی از سراسر جهان به این برنامه دعوت شدهاند.
سریالها؛ سریالهای مصری و لبنانی طرفداران بسیاری دارد و در ماه رمضان این سریالها با بازیگری خوانندگان مشهور و محبوب دو کشور جلوی دوربین میروند. سریالهای سوری و لبنانی هم به همین میزان طرفدار دارند. در واقع بازیگران و کارگردانان این کشورها هر آنچه در چنته دارند را در ماه رمضان رو میکنند.
مسابقات؛ مسابقات یکی از برنامههای ثابت شبکههای عربی هستند. مسابقاتی که بسیار هیجانی و سرگرمکنندهاند و در طول اجرا مخاطب را با خود همراه میکنند.
کارتنها؛ در ماه رمضان کارتنهای شبکههای عربی تم رمضانی به خود میگیرند.
برنامههای طنز؛ تمام شبکههای عربی بیشک در لیست برنامههای ماه رمضان برنامههای طنز جالب دارند اما در این میان میتوان برنامه طنز یکی از شبکههای عراق را نام برد. برنامه طنز این شبکه از کیفیتی برخوردار است که در هیچ شبکه دیگری نمیتوان آن را یافت.
تئاترهای طنز؛ قویترین تئاترهای طنز مختص عید فطر هستند؛ عیدی که کشورهای عربی از آن بهعنوان عید بزرگ یاد میکنند و خرید شیرینی، عیدیدادن، لباس نوخریدن، خانهتکانی و... از آداب آن است که همه کشورهای عربی آن را به جا میآورند. برنامههای طنز این شبکهها از چند روز مانده به عید فطر تبلیغ میشوند و بهترین و نابترینشان در عیدفطر به نمایش گذاشته میشوند. کشورهای مصر و کویت از سابقهداران و بنامهای تئاتر طنزند و همیشه بهترینها به این کشورها نسبت پیدا میکنند.