شهروند| انتشار خبری در میانه سومین روز اردیبهشت، جامعه حقوقی ایران را در بهت فرو برد: «بهمن کشاورز به علت عارضه قلبی در بیمارستان مهرداد دار فانی را وداع گفت.» خبر را فرزندش، «کریم کشاورز» اعلام کرد و بلافاصله هم سیلی از واکنش‌ها و خاطره‌های تمجید‌آمیز شروع شد. او متولد سال ۱۳۲۳ بود. پدرش نویسنده و مترجم بود که بعدها به یکی از رهبران حزب توده ایران هم تبدیل شد. کشاورز کارشناسی را در دانشگاه تهران و در رشته حقوق قضائی به پایان رساند و سال ۵۰ رسما وکالت را شروع کرد. ۲۶ سال را به تحقیق، نوشتن و وکالت گذراند تا دوره تازه‌ای برای زندگی‌اش شروع شود. سال ۷۶، پای «غلامحسین کرباسچی» شهردار وقت تهران به دادگاه کشیده شد و کشاورز هم با کمی تامل، پذیرفت که وکالت او را بر عهده بگیرد. پخش زنده جلسات این دادگاه اما نام کشاورز را به‌عنوان نمادی از وکالت در ایران به لایه‌های مختلف جامعه کشاند و او را به یکی از شناخته‌شده‌ترین وکلای تاریخ ایران تبدیل کرد. او در کنار نوشتن مقاله و یادداشت در رسانه‌ها، در این سال‌ها شاگردان فراوانی را به جامعه حقوقی ایران معرفی کرد و ۱۰سال هم ریاست اتحادیه سراسری کانون‌های وکلای دادگستری (اسکودا) را برعهده داشت. مرگ ناگهانی این چهره برجسته حقوق ایران، با واکنش‌های فراوانی روبه‌رو شد و در ساعات طی شده از انتشار این خبر، حقوقدانان زیادی درباره نقش او در افزایش سواد حقوقی جامعه ایران و همچنین تلاش او برای حفظ استقلال کانون وکلا نوشتند.
چراغ راهنمایی که خاموش شد
حسن اسدی‌زیدآبادی، روزنامه‌نگار| در مورد شخصیت مرحوم بهمن کشاورز نکاتی وجود دارد که بی‌تفاوت از کنار آنها نمی‌توان گذشت. ایشان نسبت به دفاع از حقوق شهروندان و حقوق صنفی وکلا ثبات‌قدمی داشتند که هیچگاه به شکلی که فرازوفرود داشته باشد، نبوده چون در واکاوی چنددهه اخیر همیشه در یک مسیر و موضع مشخص قرار داشتند. بهمن کشاورز جزو معدود وکلایی در جامعه وکالت بودند که وکالت را به مثابه نهادی اجتماعی درنظر می‌گرفتند؛ فارغ از یک دانش یا حرفه‌ای که برای امرارمعاش درنظر گرفته می‌شود. این توجه را داشتند که وکیل مدافع و کانون‌های وکلا باید یکسری دغدغه‌های اجتماعی در جهت تعمیق و بسط عدالت در جامعه داشته باشند. در واقع عملکرد ایشان نشان می‌دهد به این مسأله معتقد بودند که وکلا باید در جامعه فارغ از پرونده‌هایی که در محاکم رسیدگی می‌کنند، به صورت حرفه‌ای، حضور اجتماعی داشته باشند و دغدغه‌های اجتماعی را در راستای رسالت تاریخی مطالبات مردمی بعد از مشروطیت را داشته باشند. نکته بعدی در مورد شخصیت کشاورز این است که ایشان به دانش حقوق به‌ویژه از منظر حقوق شهروندی و حقوق بشر به مثابه یک ایدئولوژی نگاه می‌کردند و حقوق را در خدمت نیات سیاسی چپ، راست یا سوسیالیست و... نمی‌دانست، بلکه خود حقوق بشر برای یشان یک جهان‌بینی بود و همیشه موفق بودند از این بعد به مسائل نگاه کنند. از این جهت بهمن کشاورز مشهورترین وکیل ایران بود. ایشان به لحاظ صنفی و مطالعات در بالاترین جایگاه قرار داشت و با این حال هیچگاه نگرش مالی نداشت، چون همیشه این رسالت را برای خودشان قایل بودند. در واقع همیشه در کنار مظلومان بود بدون این‌که چشمداشتی داشته باشد. در دنیای وکالت هیچ افتخاری نبود که ایشان به آن دست نیافته باشد. بهمن کشاورز تا همین اواخر همیشه کلاس‌ها و کارگاه‌هایی برای آموزش اصول اولیه دفاع از شهروندان و دفاع در محاکم حقوقی را به کارآموزان وکالت داشت و می‌توان گفت بخش عمده‌ای از وکلایی که فعالیت می‌کنند، ایشان حق استادی نسبت به ایشان داشتند. در واقع در خود جامعه وکلا ایشان مرجع و پناهگاه بودند. به‌شخصه شاهد بودم که افرادی مشکلاتی داشتند و همیشه این مشکلات را به کشاورز ارجاع می‌دادند، همیشه گوش شنوا برای شنیدن مشکلات داشتند و پیگیر حل آنها می‌شدند. مرگ ناگهانی بهمن کشاورز بی‌شک ضربه بزرگی به دنیای وکالت وارد می‌کند، به‌ویژه ایده‌ای که ایشان میان وکلا ترویج می‌کردند، مبنی بر این‌که وکیل باید دغدغه اجتماعی داشته باشد. نبود ایشان باعث احساس فقدان چراغ راهنمایی در دنیای وکالت است.
جامعه وکالت کمبودش را احساس خواهد کرد
علی نجفی‌توانا، وکیل دادگستری و عضو کانون وکلا| مرحوم بهمن کشاورز از حقوقدانان فعال در عرصه دفاع از موکلین و مراجعین بود. مرحوم بهمن کشاورز تنها به کار وکالت نمی‌پرداخت و در کنار آن فعالیت‌های صنفی را هم از ایشان شاهد بودیم. شناخت من از ایشان به سال‌های بسیار دور می‌رسد و می‌توان گفت شناختی قدیمی است. هم مرحوم کشاورز و هم من هر دو عضو هیأت‌مدیره کانون بودیم. عضویتی که در دودهه اخیر تداوم داشت و بعد از آن در اتحادیه در قامت رئیس اتحادیه فعالیت‌ها و مسئولیت‌هایی را به عهده داشتند و به کشور و نهاد وکالت خدمت می‌کردند. کشاورز را شاید نزدیک به چهار دهه یا بیشتر است که می‌شناسم و ضمن این‌که دوستی‌ای صنفی و حرفه‌ای با هم داشتیم، البته در بحث مدیریت گاهی اوقات فعالیت‌های مشترکی با هم داشتیم و از نزدیک رفاقت و رقابت برقرار بود. ایشان را یکی از چهره‌های موثر و اثرگذار در عرصه صنفی در دفاع می‌دانم. ایشان وکیلی بودند که وجودشان موثر بود. فردی بودند بسیار دقیق. ایشان در استفاده از ادبیات به‌خصوص به صورت شکلی با ظرافت و دقت بالایی با ادبیات غنی پیام خودشان را به مخاطب می‌رساندند و در مجموع فردی بودند که جامعه وکالت کمبودشان را احساس خواهد کرد. با این‌که شغل معلمی و دانشگاهی نداشتند، اما همیشه به‌عنوان یک معلم فعال بودند و کارآموزهایی بودند که از تجربه ایشان بهره می‌بردند. ایشان کلاس‌ها و نشست‌هایی داشتند که آموزه‌هایشان را ارایه می‌دادند؛ آموزه‌هایی که همیشه در صنف وکلا مورد اقبال و توجه قرار می‌گرفت. درواقع مرحوم کشاورز از حقوقدانان شاخص کشور بود و مورد احترام جامعه وکالت.
کامبیز نوروزی، حقوقدان: فقدان او به سختی قابل جبران است
«دوستی محترمانه 25 ساله» کامبیز نوروزی، حقوقدان شناخته‌شده، از همکاری و آشنایی‌اش با کشاورز، با این ترکیب یاد می‌کند. از نگاه او با درگذشت بهمن کشاورز، یکی از معدود وکلایی که نگاه انسانی و مسئولیت اجتماعی داشته، از دست رفته است. از صبح دیروز که این حقوقدان سرشناس چشم از جهان فروبسته، بسیاری از دقت او و شرافتش در کار می‌گویند و می‌نویسند. نوروزی هم کلامش را این‌طور آغاز می‌کند: «متاسفم که می‌گویم مرحوم کشاورز. ما نزدیک 25سال سابقه دوستی محترمانه داشتیم و در این سال‌ها بیشتر در مسائل مربوط به مطبوعات و انتخابات مجلس با هم همفکری داشتیم. ایشان را آخرین بار، زمستان گذشته دیدم و بعد از آن ارتباط‌مان تلفنی بود؛ مشورت‌های کاری، صحبت‌های دوستانه.»
این حقوقدان درباره ویژگی کشاورز به «شهروند» می‌گوید: «هیچ‌وقت دانش و سمت موجب برتری انسانی نیست. بسیاری از افراد سمت‌های والا دارند و به فنون مختلف آشنا هستند و این اگرچه مهم است، اما نشان‌دهنده مرتبه انسانی نیست. در جهان دانشمندان بسیاری بوده‌اند و هستند که دانش‌شان در خدمت جنایت قرار می‌گیرد، اما نکته مهمی که در خصوصیت مرحوم کشاورز بارز است، حس انسانی و مسئولیت اجتماعی او است.»
او اینها را می‌گوید و ادامه می‌دهد: «در ایران وکلا و حقوقدانان زیادی هستند که به نام استاد حقوق در دانشکده‌های حقوق تدریس می‌کنند، اما حضور اجتماعی ندارند. تعداد بسیار معدودی از آنها طوری پیش رفته و می‌روند که رشته‌شان در خدمت جامعه باشد، نسبت به مسائل اجتماعی حساسند، در رسانه‌ها دراین‌باره می‌نویسند و حرف می‌زنند. خیلی‌ها دانش زیادی دارند، اما آیا دانش‌شان ارزشی تولید می‌کند؟ بهمن کشاورز یکی از معدود حقوقدانانی بود که مسئولیت اجتماعی داشت. داشتن مسئولیت اجتماعی در رشته بحران زده وکالت و حقوق مهمترین ویژگی است، به دلیل همین خصوصیت هم بود که او در تشکل‌های حرفه‌ای مثل کانون وکلای دادگستری و اتحادیه سراسری کانون‌های وکلای دادگستری ایران فعالیت زیادی می‌کرد.» نوروزی این وجه از کشاورز را کمیاب می‌داند و می‌گوید از همین جهت است که فقدان او، به سختی قابل جبران خواهد بود.
واکنش کاربران شبکه‌های اجتماعی به خبر درگذشت بهمن کشاورز
«نکند مرگ من نزدیک است»
خبر درگذشت بهمن کشاورز بلافاصله به یکی از هشتگ‌های داغ شبکه‌های اجتماعی هم تبدیل شد و کاربران فضای مجازی از جهات مختلفی درباره این چهره تاثیرگذار حقوق و وکالت ایران نوشتند. در کنار وکلا که از تسلط و تاثیر او بر این حوزه گفتند، خبرنگاران هم درباره رابطه خوب او با رسانه‌ها و تاثیر کشاورز بر رشد سواد حقوقی مردم ایران نوشتند. واکنش‌ها البته به همین دو گروه خلاصه نمی‌شد و تقریبا همه گروه‌ها با گرایش‌های سیاسی مختلف در ستایش کشاورز نوشتند. «عباس طهماسبی‌زاده» خبرنگار و دانش‌آموخته حقوق خاطره‌ای متفاوت از حضور چندوقت پیش خود در دفتر کشاورز نوشت: «استاد بزرگ حقوق بهمن کشاورز درگذشت. استادی مسلط بود که در به کاربردن الفاظ وسواس خاصی داشت. چندی پیش که برای مصاحبه درباره زندگی شخصی‌اش به دفترش رفته بودم، پرسید آیا شما خبرنگاران از چیزی مطلع هستید؟ این روزها گروه دیگری هم برای این کار آمده بودند. نکند مرگ من نزدیک است. روحش شاد.»
«سینا قنبرپور»، روزنامه‌نگار حوزه اجتماعی هم به تسلط حقوقی و ادب اجتماعی کشاورز اشاره کرد: «کدام دانشجوی حقوقی بوده که در ذهنش یکبار نخواسته بهمن کشاورز بشود؛ مودب، مسلط و موقر.» در روز داغ‌شدن نام بهمن کشاورز در شبکه‌های اجتماعی، بعضی خبرنگاران هم به جنبه‌های مختلفی از رفتارهای اجتماعی کشاورز نوشتند. کاربران زیادی هم از دادگاه «غلامحسین کرباسچی» شهردار پیشین تهران نام بردند که در اواخر دهه ۷۰ به‌طور زنده از صداوسیمای ملی پخش می‌شد و کشاورز به دفاع از شهردار پیشین تهران می‌پرداخت.چندین توییت هم به پیشینه خانوادگی رئیس پیشین اتحادیه سراسری کانون‌های وکلای دادگستری ایران پرداختند. «مهسا جزینی» روزنامه‌نگار دراین‌باره نوشت: «بهمن کشاورز نوه محمد وکیل التجار یزدی، پسر کریم کشاورز و برادرزاده فریدون کشاورز بود. پدربزرگش دور اول و عموش دور14 مجلس شورای ملی نماینده بودن. »