شهروند| دریاچه داشت بزرگ میشد؛ چنان بزرگ که کم مانده بود زمینهای کشاورزی را در خود غرق کند. اعتراض کردند که «چرا کسی جلوی این آب را نمیگیرد؟» دهه 60 بود. «در روزنامهها مدیریت منابع آب و سازمان آب متهم شدند که برای کنترل آب کاری نکردهاند» و پیشروی دریاچه، کشاورزان را تهدید کرده است. این بود که «شروع کردند به سد ساختن و راه آب را گرفتند» و وسعت بزرگ دریاچه کمکم رو به خشکی رفت. کی باورش میشود که این داستان دریاچه ارومیه باشد؟ هست. یک روز بزرگ شدنش تهدید بود و امروز خشکیدنش. حالا یکی از مدیران شرکت آب منطقهای استان آذربایجان غربی، ایستاده رو به روی سد حسنلو-که البته سهم مستقیمی از آن به دریاچه نمیرسد- از اخبار آن روزهای روزنامهها، اسناد و مکاتبات درباره بزرگی دریاچه میگوید.
پیشتر، این طور که دبیر دفتر تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه گفته بود، قبل از سد سازیهای عمده در حوضه آبریز این منطقه، کشت از نوع گندم و زراعی بود و البته تنباکو و انگور. اما با احداث سدها و استفاده از آب ذخیره آنها الگوی سطح کشت تغییر کرد؛ انگور و تنباکو تبدیل شد به سیب و چغندر قند: «آب در دسترس بود و نوع کشت از زراعت به باغ تغییر کرد. با تغییر الگوی کشت در منطقه و افزایش سدسازیها حجم آب ورودی به دریاچه کاهش یافت و درنهایت خشک شدن دریاچه ارومیه رقم خورد.» درصد کمی از آب سد حسنلو سهم صنعت و مابقی برای کشاورزان است. این آب قبلا بدون محدودیت خرج کشت چغندر قند، یونجه، گندم، ذرت و حبوبات و اینها میشد، اما از چهارسال پیش با محدودیت بیشتر. مصرف کشاورزی کمتر شده و آب بیشتری از رودخانه گدار به دریاچه ارومیه میرسد.
احوال امروز دریاچه ارومیه، پیامد چند دهه توسعه نامتوازن و ناپایدار و برداشت بيرویه از منابع آب است. علاوه بر نوسانات اقلیمی و کاهش 18درصدی بارش، کشت ناصحیح کشاورزی و گرایش به تولید محصولاتي با مصرف بالای آب مقصرانی هستند که دریاچه را پیش چشم همه خشکاندهاند؛ پیش چشم کشاورزان چغندرقند، روستاییانی که آبادیشان را ترک کردهاند و مردمی که نگران از غبارهای نمکین برخاسته از زمینهای خشک، ناامیدانه از پل میانگذر شهید کلانتری عبور میکنند. جدا از اینکه برای احیای دریاچه ارومیه تا به امروز آب کدام سدها و رودها به آن سرازیر شده، نریختن آب کافی به دریاچه دلیل کاهش تراز، سطح و حجم آن در سالهای اخیر است.
از آخرین احوال دریاچه
بر اساس گزارش بارندگی تجمعی شرکت مدیریت منابع آب ایران، حوضه آبی دریاچه ارومیه نسبت بهسال آبیِ گذشته ۲۶.۱ درصد کاهش داشته است. آخرین آمار احوال دریاچه هم مربوط به هفتم آذرماه جاری است و نشان میدهد وسعت دریاچه ارومیه درحالی بههزار و 783 کیلومتر مربع رسیده که در مقایسه با مدت مشابهسال گذشته 61 کیلومترمربع افزایش دارد. علاوه براین تراز دریاچه هم نسبت به کمترین سطح ثبت شده برای آن 30 سانتیمتر افزایش یافته: هزار و 270 متر و 32 سانتیمتر و 5سانتیمتر بیشتر از مدت مشابهسال پیش. پیش از تصمیم برای احیای دریاچه ارومیه هرسال 40 سانتیمتر از تراز آن کاسته میشد، اما این روند حالا متوقف شده است.
چغندر و درد بیآبی
آذربایجان غربی با این همه درد بیآبی و خشکیدن دریاچه ارومیه، قطب تولید چغندر قند کشور است. این طور که یک ماه پیش رئیس جهاد کشاورزی استان گفته، امسال حدود 30هزار و 652 هکتار از اراضی زراعی آذربایجانغربی زیر کشت محصول چغندر قند رفته است. از این میزان تنها 7000 هکتار در خارج از حوضه آبریز است. دلیل کاشت این میزان چغندر بیرون از حوضه، بالابودن نیاز آبی چغندرقند و مشکلات حوضه آبریز دریاچه ارومیه اعلام شده است.
استاندار هم در مرداد ماه خبر داده بود که قرار بر کاهش سطح زیست کشت چغندر است. اما در آمارهایش هم گفته بود که «درسال زراعی جاری ۲.۵میلیون تن چغندرقند در آذربایجانغربی تولید شده که فقط ۱.۵میلیون تن آن در کارخانجات داخلی مصرف میشود.» او به حرفهایش این را هم اضافه کرده بود که با این آمار، محصولی همانند چغندر که مصرف بالای آب دارد، نباید کشت شود.
«در حوضه آبریز میاندوآب، نقده، ارومیه و مهاباد چهار کارخانه چغندر قند داریم و یکی دیگر هم در راه است. خود وزارت جهاد کشاورزی کار ساخت این کارخانه را شروع کرده.» فرهاد سرخوش، مدیر دفتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجانغربی این را میگوید. از برنامههای جهاد کشاورزی پیداست که تولید در استان آن قدری هست که بشود کارخانهها را تغذیه و البته قدری هم صادر کرد. ستاد احیا این روند را قبول ندارد. میزانی که ستاد برای کشت چغندر در نظر گرفته، یکونیم میلیون تن است. سرخوش میگوید: «کارخانههای استان میتوانند یکونیممیلیون تن چغندر درسال از کشاورزان تحویل بگیرند و ما بیش از این میزان، برای خروج از استان هم مجوز نمیدهیم. پارسال 300هزار تن اضافه کردند و از استان بیرون بردند، اما امسال تأکید کردهایم که کل حوضه آبریز 12هزار و 600 هکتار باید کشت کنند. این میزان همان یکونیم تن مورد نیاز کارخانههای استان را تأمین میکند.» او این را هم میگوید که به کارخانه جدید چغندر قند مجوز فعالیت نخواهند داد: «نه مجوز خواهیم داد و نه برایش میزان تعریف میکنیم که چغندر تحویل بگیرد. ساخت کارخانه با مصوبات ستاد تناقض دارد.»
جواد محمدی، مدیر بهرهبرداری از تأسیسات آبی و برقابی شرکت آب منطقهای استان آذربایجانغربی هم میگوید: «جهاد کشاورزی برای اینکه کشاورزان الگوی کشت را رعایت کنند تلاش زیادی میکند، اما اینجا یک خلأ قانونی است. تعهداتی که میدهند، ضمانت اجرایی ندارد.» به گفته او جهاد کشاورزی از لحاظ قانونی نمیتواند علیه کشاورز شکایت کند یا اقدامی حقوقی انجام دهد که «مثلا آقای کشاورز حق نداری سیب بکاری، چغندر بکاری»، آنها فقط میتوانند کار ترویجی انجام دهند؛ «جهاد سازوکار کافی و قانونی ندارد که به کشاورز بگوید این محصول را بکارد یا نکارد. مردم این حوضه هم فقط به کشاورزی فکر میکنند.»
قیمت تضمینی هم مشکل دیگری است: «قیمت تضمینی تعیین میشود تا کشاورز برای تأمین معاش محصولی بکارد که درآمدش بیشتر باشد. اگر درآمد گندم بیشتر باشد، همان را میکارد. خب چه کار به دردسرهای چغندر دارد؟»
صرفهجویی سد حسنلو به نفع دریاچه ارومیه
بیشتر از دوسال پیش که مصب رودخانه گدارچای (رودی که آب سد حسنلو را تامین میکند) در محل تخلیه به دریاچه لایروبی شد، آبگیرینکردن مخزن سد حسنلو باعث شد جریان آب از گدارچای به دریاچه ارومیه بریزد. حالا اما قرار بر این است که این سد با تغییر الگوی کشت به کمک دریاچه بیاید. سد مخزنی حسنلو در فاصله 21 کیلومتری شهرستان نقده است، در سال79 آبگیری شد و از سال 85 به شبکه آب میدهد. حجم مخزنش 94میلیون مترمکعب است و طول تاجش 5500 متر، ارتفاع سد از بستر 10.2 متر است و از پی 12.6 متر.
جواد محمدی، مدیر بهرهبرداری از تاسیسات آبی و برقابی شرکت آب منطقهای استان آذربایجانغربی میگوید: «اصلیترین هدف ایجاد این سد تامین آب اراضیِ بهبود و قسمتی از اراضی توسعه شهرستان نقده است؛ حدود 8500 هکتار اراضی بهبود و 5هزار و 300 هکتار اراضی توسعهای که جهاد کشاورزی آبیاری تحت فشار ایجاد کرده و به وسیله 3 پمپاژ آبرسانی میشود.»
به گفته او براساس الگوی کشت اولیهای که جهاد کشاورزی در طراحی شبکه دیده بود، انواع محصولات؛ چغندرقند، یونجه، گندم، ذرت و حبوبات و جو براساس تناوب کشتی که پیشبینی کرده بودند، تولید میشد، اما از سال آبی 93-92 براساس سیاستهای ستاد احیای دریاچه ارومیه، محدودیتهایی در الگوی کشت شبکه حسنلو ایجاد شده است: «با همکاری جهاد کشاورزی و ستاد احیا سعی شده الگوی کشت به طرف محصولات کمآببر هدایت شود، به طوری که در سال 94-93 حدود 40میلیون مترمکعب آب به 3500 هکتار دادیم.» پیش از این سیاستهای کاهش مصرف اعمال نمیشد، اما حالا این میزان در سالجاری به حدود 15میلیون مترمکعب کاهش پیدا کرده است: «یعنی سال آبی 97-96 فقط 15میلیون مترمکعب به شبکه آب دادیم، البته شاید 3میلیون هم به کلزا آب بدهیم و بشود 18میلیون، اما درنهایت علت این کاهش تغییر الگوی کشت بوده؛ درسالجاری کشت چغندر به هیچ وجه نداشتیم، ذرت نداشتیم و فقط غلات بوده و کلزا که از اواخر شهریور تامین آب شد.»
مقداری که صرفهجوییشده چطور به دریاچه میرسد؟ محمدی به این سوال پاسخ میدهد: «حسنلو، سدی خارج از بستر است؛ اینطور نیست که رودخانه مستقیم به مخزنش آب بیاورد. ما در رودخانه گَدار آببندی داریم که به وسیله یک کانال آبآور، سد را تغذیه میکند. این آب برای سال بعد ذخیره میشود. یعنی امسال حدود 85میلیون مترمکعب آب از رودخانه گدار به دریاچه آب فرستادهایم. اگر میخواستیم کل آب کشاورزان را تامین کنیم، آبگیری سد از این حجم بیشتر و آبی که به دریاچه میفرستادیم، کمتر میشد.» به گفته او جهاد کشاورزی مجاز است به اندازه مصرف کشاورزی از رودخانه گدار آبگیری کند. قبلا اما اینطور نبود. تمام 94میلیون مترمکعبی که در سد پر میشد، به کشاورزی میرسید، اما حالا ستاد احیای دریاچه ارومیه میزان آب را کنترل میکند. با مصرف کمتر آب به قصد کشاورزی، آب بیشتری از رودخانه به دریاچه تشنه میرسد. مصرف صنعت هم از آب سد حسنلو 4دهممیلیون متر مکعب است، یعنی 400هزار متر مکعب در سال.
مدیر بهرهبرداری از تاسیسات آبی و برقابی خبر میدهد که دو سهسال است که از سد حسنلو حقابه چهار تالاب هم تامین میشود: آق قلعه، دُرگه سنگ، طالقان و یادگارلو. «23میلیون مترمکعب آب مورد نیازشان را از محل صرفهجویی تامین کردهایم.» با وجود اصلاح اهداف این سد و اختصاص آب به تالابها و دریاچه ارومیه، هرچند از نگاه محمدی در کاهش آب ورودی به دریاچه تاثیری به وجود نیاورده است: «اگر بتوانیم فقط به اندازهای که معاش کشاورز تامین شود، آب برداریم، برای دریاچه مشکلی به وجود نمیآید. مشکل ما این است که برداشت و آبیاری بیرویه انجام میشود.» به گفته او پایین آوردن مصرف آب از سوی کشاورزان اتفاقی است که در حسنلو افتاده و باقی کشاورزان هم شاهدند که این کار شدنی است.
روایتی از کارگران روزمزد
در جادهای که به سمت مهاباد میرود، زمینهای کشاورزی از چغندر پر است. کشاورزان و کارگران روزمزد آنجا حاضرند. «قاسم» یکی از آنهاست که در زمین یک هکتاریاش ایستاده و خودش اهل دمیرچی، یکی از روستاهای نقده است.
امسال آب برای کشاورزی کافی بود؟
خیلی کم بود، خیلی. چاه زدهایم در پایین دست. هر خانهای یک چاه دارد. بعضی وقتها دو خانوار یک چاه دارند.
بقیه اهالی روستا هم چغندر کاشتهاند؟
همهمان چغندر کاشتهایم. اما کارخانه همه محصولاتمان را نمیخرد. ما میکاریم و روی دستمان میماند.
به کارخانه نقده میفروشید؟
کارخانه نقده نمیگیرد. امسال هم یک ماه بسته شد. میرویم ارومیه، خوی و پیرانشهر. آنجا خوب میخرند. پارسال 7میلیون داشتم و حالا 3میلیون پول مونده.
کشتسال بعد هم چغندر است؟
این که تمام شدسال بعد کدو و گندم و جو میکاریم. اگر امسال چغندر نکاریم، سال بعد گندم نمیآورد.
از کشت امسالتان چقدر چغندر در آمد؟
هکتاری 50 تا 70 تن.
اگر کارخانه نخرد چه میکنید؟
چه کار میتوانیم بکنیم؟ قرارداد داریم با کارخانه. اصلا کارخانه به خاطر چغندر ما درست شده، اما پولش نمیرسد. پول نمیدهند. معمولا هر تن 300هزار تومان میدهند. زیاد پولی برای خودمان نمیماند. سهم کارگر را هم میدهیم. زحمتش هم زیاد است.
چغندرها را بهار کاشتهاند. بذر را از خود کارخانه میگیرند، نه از بازار. «کیلویی 500هزار تومان، هر هکتار دو کیلو بذر میبرد. قاسمسال دیگر در زمینش گندم میکارد.