شهروند| سالهاست که کسی از دانشآموزی نشنیده: «جامع عباسی را تمام کردهام یا تا گلستان خواندهام.» دورانی که بچهها وقتی به 5 سالگی میرسیدند، ساعاتی از روز را راهی مکتبخانه میشدند تا خواندن گلستان و با خط خوش نوشتن را بیاموزند؛ آن هم با ترس از میرزا و فلکی که هر ثانیه آنها را تهدید میکرد اما حالا دانشآموزان داستان مردی را میخوانند که با اسب در باران میآید و از روی برگریزان مینویسند، البته «کلاغ سپید، تختهسیاه، گلواژه و مبتکران» و خیلیهای دیگر در قامت کتابهای کمکدرسی با سوالات و تمرینهایشان سعی دارند درسها را راحتتر به خورد ذهن دانشآموزان بدهند؛ کتابهایی که در میان دانشآموزان ابتدایی و متوسطه اول هم برای خود جایی دستوپا کردند و حاشیههای مربوط به آن تا جایی پیش رفت که محمد بطحایی، وزیر آموزشوپرورش را به واکنش واداشت تا وجود این کتابها و برگزاری آزمونهای این دورهها را غیر ضروری عنوان کند: «کتابهای کمکآموزشی و برگزاری آزمونها در دوره ابتدایی ضرورتی ندارد و باید جمع شود؛ این یکی از سیاستهای آموزشوپرورش است که با جدیت دنبال میشود، اگر چه در دوره متوسطه دوم که با کنکور مواجهیم چارهای نداریم و این آزمونها و کتب کمکی همچنان وجود دارند.» البته بطحایی یاری صداوسیما در جمعآوری این کتب را راهگشا میداند: «صداوسیما هم پیگیری میکند تا کتب کمکی و آزمونهای مرسوم که به نظام آموزشی صدمه زده، در دوره ابتدایی و متوسطه اول برچیده شود.»
رشد صعودی کتابهای کمکدرسی
سال 93 را خیلیها سال جهشی تیراژ کتابها میدانند؛ زمانی که تیراژ کتابها به 153میلیون و در سال بعد به 150میلیون نسخه رسید و در این میان کمکدرسیها تمام تلاش خود را کردند تا از تیراژ کتابها پیشی بگیرند و با رساندن خود به 25میلیون نسخه در سال 93 و حدود 43میلیون نسخه در سال 95 رکورد تیراژ کتابها را بزنند. البته این موفقیت در گروه عناوین کتابها هم کسب شد؛ چون کتابهای کمکدرسی در عرصه عناوین از سال 93 تا 94 توانستند حدود 4هزار عنوان را به عناوین قبلی اضافه کنند. این اعداد نشان میدهد که به ازای هر سه کتابی که در کشور منتشر شده، یکی از آنها کتابهای کمکآموزشی و حلالمسائل بوده است؛ چون تنها در سال 94 از حدود 150میلیون نسخه کتاب منتشرشده 43میلیون کتاب درسی بودهاند؛ کتابهایی که نه تنها در تیراژ بلکه در عناوین هم رشد حیرتانگیزی داشتهاند.
اقبال بیشتر غیردولتیها
کمکآموزشیها در کنار کتابهای درسی قرار گرفتند تا همانطور که از نامشان پیداست، کمکی باشند برای آموزش اما حالا به اندازهای با حجم گسترده آنها روبهروییم که بعضی از آن تحت عنوان آفت نام میبرند. حدود 15سال پیش قرار بر این بود این کتابها با استانداردهایی که آموزشوپرورش در اختیار ناشران قرار داده بود، چاپ شوند و با شرط داشتن این استانداردها تأیید معلم را هم داشته باشند؛ اگر چه با استناد به گفته مسئولان آموزشوپرورش حدود 27درصد کتابهای کمکآموزشی موجود در بازار استاندارد هستند اما به هر حال وزیر آموزشوپرورش استفاده از این کتب را برای مدارس ابتدایی و متوسطه اول ممنوع کرده است. غیر از مسئولان تراز اول وزارت آموزشوپرورش، استفاده از کتابهای کمکآموزشی در بین معلمان هم موافقان و مخالفان زیادی دارد؛ تعدادی از آنها معتقدند که استفاده از این کتابها اگر برای دانشآموزان متوسطه دوم توجیهی داشته باشد برای ابتداییها لازم نیست و بعضی میگویند که تعداد معلمان بیانگیزه برای درسدادن آنقدر زیاد است که شاید استفاده از این کتابها به درک مطلب دانشآموزان ابتدایی از درسها به آنها کمکی کند.
«زهرا رحمانی»، آموزگار در اینباره به «شهروند» میگوید: «امسال طبق آییننامه وزیر آموزشوپرورش استفاده از کتابهای کمکدرسی در مدارس ممنوع شد. این کتابها در سالهای گذشته توسط مدیران مدارس به دانشآموزان معرفی میشد اما اولیا اقبال چندانی به استفاده از این کتابها نداشتند؛ بهخصوص در دوران ابتدایی و همینطور معلمان سعی دارند با توجه به حجم کتابهای درسی، شرایط جوی، تعطیلات رسمی و... در مدت زمانی که دارند، محتویات کتابها را تدریس کنند.» رحمانی استفاده از کتابهای کمکدرسی را بیشتر مختص مدارس غیردولتی میداند: «از این کتابها بیشتر در مدارس غیرانتفاعی و هیاتامنایی استقبال میشد که هزینهای بر دوش اولیا بود و بیشتر جنبه تجاری داشتند تا آموزشی. اگرچه اقبال اولیای دانشآموزانی که خواهان تحصیل در مدارس فرزانگان یا تیزهوشاناند از این کتابها بیشتر از سایر دانشآموزان است.» این آموزگار معتقد است که خود دانشآموزان تمایل زیادی به استفاده این کتابها ندارند: «یکی از مسائل قابل تأمل این است که خود دانشآموزان اقبالی برای استفاده از این کتابها ندارند اما رویهم رفته مسأله کتابهای کمکدرسی چیزی جز هدر دادن کاغذ نیست. این کتابها در بیشتر مواقع باعث دلزدگی دانشآموزان میشوند؛ چون دانشآموزان رغبت زیادی به انجام تکالیفشان ندارند؛ چه رسد به تکالیف اضافی. دانشآموزان امروزی سرگرمیهای زیادی دارند و اولیا هم به نسبت گذشته وقت بیشتری برای بچهها صرف میکنند برای همین چاپ این کتابها جز هدردادن سرمایه نیست.»
نگاهی دوباره به تدوین کتابهای درسی داشته باشیم
کتابهای درسی حال حاضر با کتب درسی گذشته تفاوت بسیاری دارند و درحال حاضر سرفصلهای جدیدی را به خود میبینند؛ سرفصلهایی که با مضامینی چون گفتوگو کنید، فکر کنید، بپرسید، کارگروهی و... سعی دارند دانشآموزان پرسشگر و خلاق تربیت کنند تا به مشارکت تمایل بیشتری داشته باشند اما در مقابل کتابهای کمک درسی تمام رشتهها را پنبه میکنند. نادر برزگر، آموزگار در گفتوگو با «شهروند» هم از این کتابها تحتعنوان معضل نظام آموزشوپرورش نام میبرد: «کتابهای کمکدرسی از دوران ابتدایی تا مقاطع بالاتر معضلی است که نظام آموزشوپرورش به آن دچار شده است.» این آموزگار بر این باور است که در تدوین کتب درسی باید فرآیند آموزشی مدنظر قرار بگیرد: «در تدوین کتابهای درسی متاسفانه سطح یادگیری دانشآموزان در مقاطع مختلف مدنظر قرار نمیگیرد. چرا باید کتب درسی آنقدر سخت باشد که دانشآموز برای فهم آن به کتاب کمکی نیاز پیدا کند؟»
بحث مهارتی یکی از مقولههای مغفول مانده نظام آموزشوپرورش است، رویهای که در کشورهای توسعهیافته سالهای طولانی است به چشم میخورد؛ فضای آموزشی این کشورها بیشتر مهارتی است، تا مباحث پیچیده نظری و این درحالی است که دانشآموزان و مدارس ما هنوز درگیر مباحث پیچیده نظریاند. برزگر سطح کتب درسی دوره ابتدایی را بالا میداند: «کتب درسی دوره ابتدایی از سطح بالایی برخوردارند و در مقابل بیشتر معلمان این مقطع مهارت آموزش این کتب را ندارند، به همین دلیل صحبت از کمکدرسیها به میان میآید. همه اینها به دانشآموزان فشار میآورد و میدان را برای سودجویان بازمیکند.» این آموزگار با اشاره به رویه متداول سایر کشورها میگوید: «در دوره ابتدایی 80-70درصد آموزش باید به صورت مهارت اجتماعی و فنی صورت بگیرد؛ رویهای که در جهان متداول است و متاسفانه ما با این شرایط فاصله زیادی داریم، اگرچه درنهایت گریزی از آن نداریم و باید این شیوه آموزشی را در مدارسمان پیاده کنیم.»
پیش از این آزمون، نمره، کتابهای کمکدرسی و ... مسائلی بودند که دانشآموزان را از همان دوران ابتدایی درگیر خود میکردند و در همین مورد استرسها و فشار زیادی به دانشآموزان وارد میشد، اگرچه مدتی است نمره از دوره ابتدایی حذف شده، حالا نوبت به آزمون و کتابهای کمکدرسی رسیده تا مدرسه محل لذت یادگیری و آمادهشدن برای زندگی باشد. برزگر بر این باور است که اجراییشدن این ممنوعیت نیازمند مهیاشدن زیرساختها و طی فرآیندی است که در طول زمان نیازمند شکلگیری است: «به نظر من این فرآیندی است که باید در طول زمان شکل بگیرد. تا زمانی که ما تدوین کتب درسی یا برنامه درسیمان را تغییر ندهیم، نمیتوانیم از حذف کتب کمکدرسی صحبت کنیم و این درحالی است که باید معلمان مهارتهای آموزشی را داشته باشند، چون تا زمانی که ما این تغییرات را نداشته باشیم، این مباحث در حد حرف باقی میمانند.»
این آموزگار کتابهای کمکدرسی را یکی از مباحث بازاری میداند: «کتب کمکدرسی، بحث بازار است و تنها با گفتن وزیر نمیتوان آن را جمعآوری کرد، چون در گذشته ما بخشنامههایی با همین مضامین داشتیم که بهطور کامل اجرایی نشدند. بهعنوان مثال آموزشوپرورش بخشنامه میدهد با فلان موسسه همکاری نکنید، اما خانوادهها خارج از مدرسه از این موسسات بهره میبرند، چون احساس نیاز میکنند. ما باید ابتدا نیازها را رفع کنیم، تا به مراحل بعد برسیم.»
تفکر اشتباهی که حاکم است
تبلیغات، واقعیت جهان امروزی است و توانسته در تمام عرصهها خواستههای خود را به جوامع القا کند. کافی است کنترل تلویزیون را در دست بگیرید و کمی شبکهها را بالا و پایین کنید، تا متوجه شوید چه حجم از تبلیغات به خورد شما داده میشود، البته بیلبوردهای شهری همین مسئولیت را بهعهده دارند؛ تبلیغاتی که القا میکند، فلان موسسه یا کتاب به شما کمک میکند تا دانشآموز موفقتری باشید و ... شاید این مسأله در بالا رفتن تعداد کتابهای کمکآموزشی بیتاثیر نبوده، کتابهایی که حتی در دوره ابتدایی و متوسطه اول هم بازار خوبی برای خود دستوپا کرده است. رئیس سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی پیش از این گفته است: «با وجود انتقادهای زیاد مسئولان آموزشوپرورش شاهد تبلیغ کتابهای کمکآموزشی در خود بدنه آموزشوپرورش یعنی مدارس هم هستیم، درحالیکه طبق آییننامه «ساماندهی منابع آموزشی و تربیتی» که سال۱۳۸۸ به تصویب شورایعالی آموزشوپرورش رسید، سازمان پژوهش و برنامهريزي آموزشي ماموريت دارد تا همه مواد و رسانههاي آموزشي، بسته آموزشي، نرمافزارهاي آموزشي، رسانههاي الکترونيکي، چندرسانهاي، کتابهاي راهنماي معلم و... را بررسي کرده و بر آنها مُهر تاييد بزند و نهادهاي فرهنگي، وزارت ارشاد و بدنه آموزشوپرورش ملزم به اجراي اين مصوبهاند.» البته سعید مدیرخراسانی، آموزگار هم به «شهروند» میگوید: «کتابهای کمکدرسی، تبلیغات وسیعی را به خود اختصاص دادهاند، تا جایی که اولیا، مسئولان مدرسه را تحتفشار قرار میدهند از این کتابها بهره ببرند و فهرستی از آنها را به دانشآموزان ارایه بدهند. در بیشتر مواقع مدیران و معلمان میدانند این کتب تاثیر چندانی در آموزش دانشآموزان ندارند، اما اولیا پافشاری دارند که از این کتابها استفاده شود، چون این باور جا افتاده که اگر مدرسه یا معلمی از این کتابها استفاده نکند، ضعف دارد. درحالیکه معلمان با توجه به برنامههای آموزشی و در راستای کتب درسی باید اطلاعات بیشتری در اختیار دانشآموزان قرار بدهند، این کتابها بیشتر در راستای اهداف بنگاههای اقتصادی و تجاری است. درواقع باید قبول کنیم این دیدگاه نادرست حاکم است.»
غیر از این در سالهای گذشته، بعضی این موضوع را مطرح کردهاند که وزارت آموزشوپرورش، صداوسیما و مدرسهها از وجود کتابهای کمکآموزشی سود میبرند موضوعی که هیچ وقت بهطور رسمی تایید نشده، اما حرف و حدیثها دربارهاش بسیار است. همین سال گذشته بود که فاطمه سعیدی، نماینده مجلس دراینباره گفت: «سوالی که مطرح میشود و لازم است بهویژه از سوی وزارت آموزشوپرورش به آن پاسخ داده شود این است که آیا موسسات آموزشی از محتوای کتاب ها برای پایهها اطلاع دارند که پیش از توزیع اقدام به چاپ کتابهای کمک آموزشی کردهاند؟ درحالیکه هم مجلس و هم دولت خواستار کنترل تبلیغات بیرویهاند، اما صداوسیما با رویکرد کسب درآمد بیشترین حجم آگهی بازرگانی خود را به این موسسات اختصاص میدهد.» فروغ تیموریان، سرگروه جامعهشناسی اداره کل آموزشوپرورش شهر تهران هم پیش از این گفته است: «وقتی کتاب های کمک آموزشی در کنار کتاب های درسی یا حتی زودتر از کتاب درسی بیرون میآیند؛ به این دلیل است که ناشران و انتشارات بزرگ با مسئولان تالیف کتاب درسی در ارتباطند، به گونهای که هنوز معلمان و دانشآموزان کتاب درسی را ندیدهاند، اما اصل کتاب درسی در دست ناشران است یا حداقل ناشران پیدیاف کتاب را از باندهایی دریافت میکنند که از روی آن کتاب های کمکآموزشی را مینویسند.»
یکی از شائبههایی که در حاشیه کتابهای کمکدرسی وجود دارد این است که این کتابها باعث سودآوری برای مدارس بوده است و یکی از دلایل گسترش آن را میتوان این مسأله عنوان کرد و گفته میشود چون در باب کتابهای کمکدرسی صحبت از پول و سرمایه چشمگیر است، توانستهاند جای خود را در مقاطع مختلف تحصیلی باز کنند. مدیرخراسانی، آموزگار اما دراینباره میگوید: «مدارس هیچ سودی از این کتابها نمیبرند و بیشتر مدارس از ناشران تخفیفهایی هم میگیرند. آموزشوپرورش دلسوز دانشآموزان است و هیچگاه بهدنبال سودجویی نبوده و متاسفانه این کتابها در شرایط خاصی جایگزین کتابهای درسی شدهاند. ما تحتفشار جامعهایم.»
این آموزگار بر این باور است که بازار پرسود کتابهای کمکدرسی نمیگذارد ممنوعیت استفاده از کتابهای کمکدرسی اجرایی شود و ادامه میدهد: «نمیگذارند این کار انجام شود. با وجود انتقاداتی که به وزیر آموزشوپرورش وارد است، اما تصمیمشان در ممنوعیت استفاده از کتابهای کمکدرسی منطقی است و نیاز است تمام عوامل دخیل با هم همکاری لازم را داشته باشند تا اجرایی شود. درواقع وزیر آموزشوپرورش سعی دارد جلوی بنگاههای اقتصادی متولی کتابهای کمک آموزشی بایستد. این تفکر بسیار درست است و امیدواریم بتوانند آن را اجرایی کنند.»
با متخلفان برخورد میشود
رضوان حکیمزاده، معاون آموزش ابتدایی آموزشوپرورش| ممنوعیت استفاده از کتابهای کمکدرسی و کمک آموزشی و ... بخشنامهای است که از طرف وزیر آموزش و پرورش برای مدارس ابتدایی و متوسطه اول ابلاغ شده است و طبق این بخشنامه استفاده از هرگونه کتاب کمکدرسی و آموزشی و برگزاری هرگونه آزمون به بهانه پیشرفت تحصیلی دانشآموزان ممنوع شده است. این بخشنامه به تمام مدارس ارسال شده است. درواقع براساس مصوبه شورایعالی آموزشوپرورش که با امضای رئیسجمهوری ابلاغ شده، استفاده از کتابهای کمکآموزشی و برگزاری آزمون در مدارس ابتدایی ممنوع شده که با توجه به این ابلاغیه اگر مدیران مدرسه بخصوص مدیران مدارس ابتدایی از این موضوع تخطی کنند، با آنان برخورد خواهد شد. واقعیت امر این است که تمام کتب درسی دوره ابتدایی طبق اهداف سند تحول بنیادین تالیف شدهاند و همه مدارس در این دوره برنامهریزیهایشان براساس این سند تعریف شده و خوشبختانه کتابهای درسی که در اختیار دانشآموزان است این اهداف را پوشش میدهند، بنابراین نیازی به کتابهای کمکدرسی در مدارس احساس نمیشود. همچنین با توجه به اینکه ارزشیابیها در دوره ابتدایی به صورت کیفی انجام میشود، باید برنامهمحور باشیم و معلمان و مدارس تا حد امکان از تحمیل برنامههای اضافه به دانشآموزان خودداری کنند. یکی از اهداف آموزشوپرورش در دوره ابتدایی تربیت و بعد علمی است که تمام اهداف و کتب و برنامههای وزارتخانه آنها را پوشش میدهد. درواقع بحث کتابهای کمکدرسی و کمکآموزشی که چندسالی است در مدارس ابتدایی و متوسطه اول باب شده بیشتر براساس نگاه تجاری است و از منظر متولیان امر که در این حوزه تخصص لازم و کافی را دارند این کتابها نهتنها کمکی به بالا بردن سطح آموزشی و تربیتی دانشآموزان نمیکنند، بلکه مانعی بر سر این اهداف قرار میگیرند. این بخشنامه به تمامی مدارس ابلاغ شده و قطعا باید اجرایی شود. اگرچه در این زمینه بیشک پیگیریهای لازم صورت خواهد گرفت. در این خصوص تیم نظارتی در نظر گرفته شده است و گزارشهای میدانی در باب اجرایی شدن آن تهیه خواهد شد و این درحالی است که معاونت دوره ابتدایی مسئولیت نظارت بر تکتک این مسائل را بهعهده دارد و در این خصوص تیم نظارتی را تشکیل داده است، البته بیشتر مدارس دوره ابتدایی دولتی و غیردولتی به بخشنامه پایبند هستند، اگرچه تمهیداتی در نظر گرفته شده تا اگر مدارسی در اجرایی کردن بخشنامه کوتاهی داشتند، اخطار و تنبیهی برایشان در نظر گرفته شود.