مهتاب جودکی| مدرسه طبیعت «کاوی کنج» بعد از چهار‌سال فعالیت پلمپ شد؛ 28 نفر از تسهیلگران مدرسه بیکار شدند و خانواده‌های مشهدی که کودکانشان را هر روز به این مجموعه می‌آوردند، مانده‌اند چه کنند. حالا کار مسئولان مدرسه این شده که هر روز از این اداره به آن اداره بروند و ناامیدتر برگردند، چون هیچ قانون و دستورالعملی از آنها حمایت نمی‌کند. این اتفاق فقط برای «کاوی کنج» که نخستین مدرسه طبیعت ایران است نیفتاده؛ مدرسه طبیعت بابامسعود کرمان لغو مجوز شده، به مسئول مدرسه طبیعت نسیم همدان برای تعیین تکلیف فعالیت این مدرسه تا آذرماه فرصت داده شده، به مدرسه طبیعت لاهیجان هم گفته‌اند که باید عبارت «مدرسه» را از نام مجموعه حذف کند و به کارش ادامه دهد. با این محدودیت‌ها هراسی در دل مسئولان 77 مدرسه طبیعت کشور افتاده؛ مدارسی منحصربه‌فرد که از اساس برای ارتباط آزادانه کودکان 3 تا 12سال با طبیعت به راه افتاده تا زندگی در فضاهای کوچک آپارتمان‌ها و دوری‌شان از عناصر مختلف طبیعت جبران شود و با محیط‌زیست آشنا شوند.
تعطیلی مدرسه‌ها از وقتی شروع شد که سازمان حفاظت محیط‌زیست (که در زمان ریاست معصومه ابتکار چراغ این مجموعه‌ها را روشن کرده بود)، از بار مسئولیت شانه خالی کرد و گفت دیگر مجوزی برای این مدرسه‌ها صادر نمی‌کند. 24 بهمن 96 بخشنامه‌ای از طرف سازمان محیط‌زیست صادر شد که ادارات کل استان‌ها را از صدور هرگونه مجوز جدید برای تأسیس مدارس طبیعت منع می‌کرد. بر اساس این بخشنامه صدور مجوز مدارس طبیعت و تأیید فعالیتشان به وزارت آموزش‌وپرورش واگذار شده، اما این نهاد هم تا امروز مجوزی برای مدارس صادر نکرده و در عوض برای فعالیت این مجموعه‌ها محدودیت ایجاد کرده است. از طرف دیگر، فروردین امسال بود که فریبا رضایی، رئیس اداره آموزش و مشارکت‌های مردمی حفاظت محیط زیست استان تهران گفت که بر اساس بخشنامه سازمان حفاظت محیط زیست صدور مجوز فعالیت برای مدارس بر عهده وزارت آموزش و پرورش است و از زمان ابلاغ این بخشنامه هیچ مجوز جدیدی برای تاسیس این مدارس از سوی محیط‌زیست استان تهران صادر نشده است: «بخشنامه‌ای در ۲۴ بهمن ماه سال گذشته برای دفتر آموزش و مشارکت‌های مردمی اداره حفاظت محیط زیست استان تهران از سوی ریاست سازمان حفاظت محیط زیست فرستاده شد که بر اساس آن ادارات کل استان‌ها موظف شدند از صدور هرگونه مجوز جدید برای تاسیس مدارس طبیعت پرهیز کنند.» به گفته او، تاسیس مدارس در کشور برعهده وزارت آموزش و پرورش است و با وجود اثرگذاری مطلوب مدارس طبیعت و رویکرد ارزشمند تربیت و آموزش کودکان و نوجوانان، صدور مجوز و تایید فعالیت چنین مدارسی در حیطه اختیارات و وظایف سازمان حفاظت محیط زیست نیست.از زمان ابلاغ این بخشنامه، مدیران مدرسه‌های طبیعت در این یک بام و دو هوا، نگران سرنوشت مبهم این مجموعه‌ها هستند.
مدرسه‌های طبیعت مجموعه‌هایی هستند که ابتدا در کشورهای اروپایی به راه افتادند و عبدالحسین وهاب‌زاده، از صاحب‌نظران نامدار محیط‌زیست، آنها را در ایران بومی سازی کرد. شهریور‌‌سال ٩٣ با ابتکار او، کاوی کنج، نخستین مدرسه طبیعت در مشهد راه‌اندازی شد و بنا شد که ایران پر از مدارس طبیعت باشد. ایران نخستین کشور خاورمیانه است که تأسیس مدارس طبیعت را شروع کرده و حالا سازمان محیط‌زیست که پیش از این به کسانی که راه‌اندازی مدارس طبیعت کنند، ١٠٠میلیون تومان وام با بازپرداخت ٦٠ماهه و سود ٤درصد پرداخت می‌کرد و مسئولیت را به گردن نهادی انداخته که هنوز برنامه‌ای برایش ندارد.
چرا کاوی کنج پلمپ شد؟
صبح 23 مهر امسال بود که مامور اماکن به مدرسه طبیعت کاوی کنج در مشهد آمد و گفت دستور بستن مجموعه را دارد، اما چون نمی‌خواست جلوی بچه‌هایی که برای بازی آمده بودند، مدرسه را قفل و زنجیر کند، دست نگه داشت تا 4 بعدازظهر. محسن مشارزاده، از اعضای مجموعه کاوی کنج به «شهروند» می‌گوید: «آن روز 28 نفر از کسانی که این‌جا مشغول به کار بودند و این شغل اصلی‌شان بود، بیکار شدند؛ نیروهایی که کمکم لیسانس داشتند. به علاوه هر روز دست‌کم 50 کودک به این باغ 8-7هزار متری که از طرف نیکوکاران به ما اهدا شده بود، به این‌جا می‌آمدند از شنبه تا چهارشنبه کودکان زیر سن مدرسه و پنجشنبهها بچه‌های مدرسه‌ای و مهد کودک. اما حالا با توقف فعالیت مجموعه فرصت شادی و ارتباط آزادانه با طبیعت از کودکان دریغ شده است، نزدیک به 100 نفر از والدین که کودکان خود را به کاوی کنج می‌آوردند، نمی‌دانند با وجود خانه‌های کوچک و فضای بسته مهدهای کودک، فرزندشان را کجا ببرند؛ چالشی جدی برای خانواده‌ها، تسهیلگران مجموعه و کودکان مشهد ایجاد شده است.»
به گفته او در طول مدت فعالیت کاوی کنج، تقاضا برای آوردن کودکان به این مجموعه چنان زیاد شده بوده که دیگر نه پاسخگوی گنجایش باغ بود، نه تسهیلگرانی که باید هر کدام مراقب 5-4 کودک می‌بودند. نخستین مدرسه طبیعت ایران علاوه بر آشتی کودکان با طبیعت، در شرایط بحران اقتصادی، اشتغالزایی کرده بود، خیرین هم پا به میان گذاشته و خانواده‌ها ضرورت امر وجود چنین فضایی را درک کرده بودند. حالا اما یک مورد کم است: «حمایت یک سازمان دولتی برای صدور مجوز.» حمایتی که البته با وجود بخشنامه سازمان محیط‌زیست هم جایش خالی است.
اما چرا این مجموعه پلمپ شد؟ مشارزاده می‌گوید دلیل توقف فعالیت مجموعه مبهم بوده: «وقتی به اداره اماکن رفتیم، گفتند دادستانی نامه نوشته و باید پیگیری کنید. دادستانی هم گفت ما حکم پلمپ نداده‌ایم، آموزش‌وپرورش تقریبا 6 ماه پیش از این مجموعه شکایت کرده و اماکن پیگیری نکرده است. نامه‌ای زدیم که چرا پیگیری نکرده‌اند و بعد به اداره آموزش‌وپرورش رفتیم. اما آن‌جا هم گفتند فعالیت مدرسه‌های طبیعت، در قالب قوانین آموزش‌وپرورش نمی‌گنجد.»
طبق مجوزی که سازمان حفاظت محیط‌زیست برای فعالیت کاوی کنج داده، این مجموعه از 16 فروردین سال گذشته، مجوز دایمی دریافت کرده است. به گفته مسئول مدرسه طبیعت کاوی کنج، توقف فعالیت این مدرسه به دلیل شکایت آموزش‌وپرورش در حالی است که مدرسه طبیعت کاوی کنج در طول فعالیتش با مسئولان این نهاد تعامل داشت و گروه‌های دانش آموزی با مجوز اداره آموزش‌وپرورش برای اردو به آن‌جا می‌آمدند.
«مرداد‌سال پیش با گروهی از آموزش‌وپرورش مشهد گفت‌وگو کردیم و وقتی دیدند مجوز ما از طرف سازمان محیط‌زیست بوده، گفتند ادامه فعالیت شما اگرچه تعریفی برای آن در آموزش‌وپرورش نیست، اما مشکلی ندارد. بعد از شکایت هم به اداره آموزش وپرورش مشهد رفتیم و از آنها درخواست مجوز کردیم، گفتند باید موضوع در تهران پیگیری شود تا معلوم شود آیا چنین شاخه‌ای از فعالیت وجود دارد یا خیر. سه هفته است که کار و زندگی را تعطیل کرده‌ایم و از این اداره به آن اداره می‌رویم. هر کجا هم که می‌رویم، محکومیم. به هر مرجعی رو می‌کنیم، می‌گویند دستورالعمل بیاورید، ما چطور می‌توانیم دستورالعمل و قانون بنویسیم؟» با این‌که مدرسه طبیعت به‌عنوان شاخه‌ای از آموزش در دنیا تعریف شده، اما به نظر می‌آید آن‌چه کاوی کنج را از فعالیت بازداشته، نبود تعریفی از نوع فعالیت چنین مجموعه‌ای در ایران است. همین است که مسئولان مجموعه پلمپ‌شده، به هر اداره دولتی که سر می‌زنند، با چنین واکنشی مواجه می‌شوند: «قانونی درباره ضرورت راه‌اندازی این مدارس نیست» و برای باز کردن دوباره کاوی کنج «باید به قانون تکیهای کرد»؛ قانونی که البته وجود خارجی ندارد.
آموزش‌وپرورش خراسان‌رضوی:
هر کسی می‌خواهد مجوز بگیرد
پیگیری ماجرای تعطیلی مدارس طبیعت از وزارت آموزش‌وپرورش به نتیجه نمی‌رسد. مهرزاد حمیدی، معاون تربیت‌بدنی و سلامت این وزارتخانه در واکنش به سوال «شهروند» درباره مسئولیت آموزش‌وپرورش نسبت به مدارس طبیعت و تعطیلی تعدادی از این مجموعه‌ها به گفتن چند جمله کوتاه بسنده می‌کند: «ما هیچ مجوزی به مدرسه‌های طبیعت ندادیم.آنها زیرمجموعه ما نیستند.ما هیچ مجوزی نمی‌دهیم.»
دست آخر مهدی مجیدی‌فر، رئیس اداره اطلاع‌رسانی و روابط عمومی اداره کل آموزش‌وپرورش استان خراسان‌رضوی چنین توضیحی می‌دهد: «اینطور نیست که فعالیت مدرسه طبیعت کاوی کنج با پیگیری اداره کل آموزش‌وپرورش خراسان‌رضوی متوقف شده باشد. اداره اماکن نیروی انتظامی و استانداری هم شاکی این مجموعه بوده‌اند. دلیل شکایت هم این است که مدرسه طبیعت کاوی کنج مجوز فعالیت ندارد و مجوز صادرشده از طرف سازمان حفاظت محیط‌زیست هم خلاف قانون است.»
او به ماده 2 قانون تاسیس و توسعه مدارس غیردولتی اشاره می‌کند که براساس آن هیچ واحد و مجموعه‌ای بدون اخذ مجوز از اداره آموزش‌وپرورش، حق فعالیت آموزشی‌وپرورشی ندارد و «اگر آنها درخواست فعالیت دارند، باید دنبال گرفتن مجوز باشند.» اینطور که او می‌گوید هر کس درخواست داشته باشد، میتواند مجوز بگیرد، اما به شرطی: «فرآیند اهدای مجوز به متقاضی شامل یک‌سری موارد قانونی است که باید رعایت شود؛ مثل استعلاماتی که باید از واحدهای مربوطه گرفته شود.» محدودیت‌های دیگری هم هست: «در نواحی مختلف و شهرستان‌های تابعه، ظرفیت محدودی برای صدور مجوز فعالیت مدرسه غیردولتی وجود دارد که براساس امتیاز متقاضیان ترتیب اثر داده می‌شود. پس از این یک‌سری استعلامات از طریق زیرمجموعه‌های آموزش‌وپرورش بررسی می‌شود تا درنهایت مجوز صادر شود.»
مشارزاده هم اعلام آمادگی می‌کند که «از هر نهادی که مسئولان می‌گویند مجوز می‌گیریم، به شرطی که نهاد مشخصی را برای صدور مجوز مدرسه طبیعت معرفی کنند.» شبیه رفت‌وآمدهای مسئولان مدرسه طبیعت کاوی کنج به ادارات برای مسئول مدرسه طبیعت نسیم شهر همدان هم درحال تکرار است. او از مدتی پیش درحال رایزنی با آموزش‌وپرورش برای گرفتن مجوز فعالیت است و به علت زمانبر بودن فرآیند اداری، خواستار مساعدت و مهلت بیشتری شده. از زمانی که او تلاش برای گرفتن مجوز را شروع کرده، سه ماه به او مهلت داده‌اند، یعنی تا آذر امسال. مهلتی که به‌زودی سرمی‌آید و وقت تعطیلی مدرسه می‌رسد.
مجیدی‌فر می‌گوید: «برای مجموعه پلمپ‌شده هم باید این فرآیند طی شود. اگر قرار است در قالب مدرسه فعالیت کنند، باید از آموزش‌وپرورش درخواست مجوز کنند، تا اگر قانونا شرایط و امتیازات لازم را داشتند، طبق روال قانونی درخواستشان بررسی شود. این درحالی است که مدرسه کاوی کنج وارد فاز آموزش شده و این چارچوب را رعایت نکرده است. اگر مجموعه‌ای از عنوان «مدرسه» استفاده می‌کند، باید فعالیتش آموزشی‌وپرورشی بوده و مجوز گرفته باشد.»
گفتند کف باغ را آسفالت کنید
هنوز دستورالعمل مشخصی برای صدور مجوز فعالیت مدارس طبیعت تعریف نشده و با تعطیلی تعدادی از این مجموعه‌ها در کشور، مسئولان آن سردرگم شده‌اند. برای این موضوع مشارزاده، از اعضای مدرسه کاوی کنج چنین مصداقی می‌آورد: «چند وقت پیش از اداره بهداشت به مدرسه آمدند و گفتند کف فضا را باید آسفالت یا سیمان کنید، چون این یک دستورالعمل است!» او این را می‌گوید و ادامه می‌دهد: «آموزش‌وپرورش مشهد، از هراس بروز حادثه در مدرسه، دویدن دانش‌آموزان را قدغن می‌کند؛ بچه‌ها نمی‌دوند تا آسیب نبینند! این درحالی است که کودکی که تحرک ندارد، زودتر از کودکان پرتحرک آسیب می‌بیند.»
مشارزاده با گله از این محدودیت‌ها درحالی‌که نیروهای این مدارس بخش عمده‌ای از کار را داوطلبانه انجام می‌دهند، می‌گوید: «وزیر آموزش‌وپرورش چندی پیش در یک سخنرانی می‌گفت که کنکور و نظام آموزشی درآمدزا، آسیب جان بچه‌ها شده است. این را می‌گویند اما قانونی هست که به کلاس‌های آموزشی کنکور و کتاب‌های تست مجوز فعالیت و چاپ می‌دهد. اما برای ما که تنها دغدغه ارتباط کودکان با طبیعت را داریم، قانونی وجود ندارد. بدون مدارس طبیعت بچه‌هایی در فضاهای بسته پرورش می‌یابند، نمی‌دانند نان از گندم درست می‌شود و چقدر سختی برای تولید آن باید کشید، یا مثلا فکر می‌کنند تخم‌مرغ‌ها در کارخانه تولید می‌شود. اینها را در کودکانی که برای بار نخست به مدارس طبیعت آمده‌اند، دیده‌ایم. این سه هفته‌ای که به تعطیلی کاوی کنج گذشت، می‌توانست نتیجه خوشایندی برای تمام بچه‌هایی داشته باشد که هر روز به این‌جا می‌آمدند. این‌جا فضایی برای 5 ساعت بازی و شادی کودکان بود.» آرش کرمانشاهی، مدیر مدرسه طبیعت داربانان آتی هم به «شهروند» می‌گوید: «ما هم هنوز درست نمیدانیم که این فشارها به چه دلیل است، اما برای هر کدام از همکاران فعال در این حوزه، گیروگرهی ایجاد کرده‌اند. به هر مدرسه‌ای ایرادی وارد کرده‌اند. حالا با این حرف رئیس سازمان محیط‌زیست که دیگر مجوزی نخواهند داد، دلیل خوبی برای بستن این مدرسه‌ها ایجاد شده است. بعد از این بدون بهانه فقط کافی است بگویند فعالیت شما بدون مجوز است. هنوز به فعالیت مدرسه داربانان اشکالی وارد نشده، اما این روند ما را ناامید کرده است.» نبودن تعریفی برای مدارس طبیعت و فشار به آنها به‌عنوان مجموعه‌هایی نو درحالی است که مدرسه‌های امروزی هم در گام نخست برای مدت‌ها دچار چالش بودند و طول کشید تا طوری پذیرفته شوند که امروز کمتر خانواده‌ای مدرسه نرفتن کودکش را متصور باشد.